ГАБОН

ГАБО́Н, Г а б о н Р е с п у б л и к а с ы – Борбордук Африкадагы мамлекет. Түндүк-батышынан Экватордук Гвинея, түндүгүнөн Камерун, чыгышынан ж-а түштүгүнөн Конго Респ. м-н чектешет. Батышынан Атлантика океаны чулгап жатат. Аянты 267,7 миӊ км². Калкы 2,2 млн (2020). Мамл. тили – француз тили. Борбору – Либревиль шаары.

Габон административдик жактан 9 провинцияга бөлүнөт. Акча бирдиги – Батыш Африка валюта союзунун франкы. Габон – БУУнун (1960), Африка союзунун (1963), Эл аралык валюта фондунун (1963), Эл аралык реконструкция ж-а өнүктүрүү банкынын (1963), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1995) мүчөсү.

Таблица бар

Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2006)

Габон – унитардык мамлекет. Конституциясы 1991-жылы 14-мартта кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент (7 жылга шайланат). Мыйзам чы-

Дарыя жээгиндеги ойдуӊдар.

Габонго мүнөздүү кыштактар.

гаруу бийлигинин жогорку органы – эки палаталуу парламент (Улуттук чогулуш ж-а Сенат). Аткаруу бийлигин премьер-министр жетектеген өкмөт ишке ашырат, ал президент тарабынан дайындалат. Саясий партиялары: Габон демократиялык партиясы, Габон прогресс партиясы ж. б.
Аймагынын басымдуу бөлүгүн жапыз тоолор ж-а тоо массивдери ээлейт. Бийигирээк тоолору – Шайю (Ибунжи чокусу, бийиктииги 1580 м) ж-а Хрусталь (Дана чокусу, 1000 м). Батыш бөлүгүндөгү деӊиз жээктерин туурасы 30–200 км келген ойдуӊдар ээлейт. Кен байлыктары – нефть, газ, марганец, уран, темир. Климаты ысык ж-а нымдуу, түндүк жагы экватордук. Апрелдин орточо температурасы 25°–28°С, июлда 22°–24°С. Жылдык жаан-чачын 1500–3000 мм. Дарыялары өтө жыш ж-а суусу мол. Ириси – Огове. Аймагынын 75%ин дайыма жашыл нымдуу токой (окуме, озиго, лимба ж. б.), жээк бойлорун мангр токою каптап жатат. Улуттук парктары: Вонга-Вонг, Оканда ж-а биосфера резерваты Ипасса-Макоку. Кызыл-сары латерит топурактуу. Калкынын 92%ин банту улутундагылар түзөт. Шаар калкы – 79%. Негизинен христиан (82%), ошондой эле салт болуп калган жергиликтүү динди (анын ичинен 1%ке жакыны мусулман сүнөттөр) тутат. Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектериники – 54, аялдарыныкы – 56 жаш. Орточо жыштыгы 1 км² жерге 5,3 киши туура келет. Ири шаарлары – Либревиль, Порт-Жантиль, Франсвиль.
Габондун аймагында адам палеолит доорунда эле жашай баштагандыгы белгилүү. Өлкөнүн байыркы калкы пигмейлер болсо керек деп болжолдонот, 10–13-кылымдарда бул аймакка бантулар келип отурукташкан. 18–19-кылымдарда түндүктөн келген ж-а жергиликтүү урууларды түштүккө сүрүп чыгарган фанг элдери Габондун этностук тарыхында маанилүү ролду ойногон. 15-кылымдын аягында (1485) Габонго португалиялык деӊиз саякатчылары келген учурда, алар уруулук түзүлүштө жашап турушкан. 16–18-кылымдарда европалык ж-а америкалык кул сатуучулар Габондун аймагын кул сатып алуунун ири борборунун бирине айландырышкан. 1839-жылы француздар Габон булуӊунун сол жээгинде отурукташып, 1849-жылы оӊ жээгин ээлешет да, Либревиль шаарын негиздешет. 19-кылымдын 40–80-жылдарында француздар өлкөнүн аймагын толук ээлешет. Габондун калкынын француз баскынчыларына каршы күрөшү 1-дүйнөлүк согушка чейин созулган. 1903-жылы Габон расмий түрдө колония деп жарыяланып, 1910–58-жылдарда Франциялык Эк-

ватордук Африканын курамында болгон. Колониялык режим жылдарында өлкөнүн аймагынын ири бөлүгү француздук компанияларга концессияга берилген. 1940–50-жылдары алгачкы улуттук саясий уюмдар түзүлгөн. 1946-жылы кеӊеш берүү функциялары ыйгарылган өкүлчүлүк органы – Аймактык ассамблея, 1957-жылы жергиликтүү африкалыктардан турган алгачкы Өкмөттүк кеӊеш түзүлгөн, бирок анын чечимдери француздук губернатор тарабынан бекитилүүгө тийиш болгон. 1958-жылы Габон республика болуп жарыяланган. 1959-жылы февралда биринчи конституциясы кабыл алынып, ага ылайык Өкмөттүк кеӊеш Министрлер кеӊешине, Аймактык ассамблея Мыйзам чыгаруу ассамблеясына айландырылган. 1960-жылы 15-июлда француз өкмөтү Габондун көз каранды эместиги жөнүндөгү келишимге кол койгон. 1960-жылы 17-августта Габон көз каранды эмес мамлекет деп жарыяланган. Ошол эле жылы сентябрда ал БУУга кабыл алынган. 1961-жылы февралда жаӊы конституция кабыл алынып, өлкөнүн алгачкы президенти болуп Л. Мба шайланган. 1967-жылы Мба өлгөндөн кийин А. Бонго президент болуп калган. Ал 1968-жылы Габон демократиялык партиясын негиздеген ж-а Батыш өлкөлөрү м-н кызматташуу саясатын уланткан. Бай табигый ресурстарынын натыйжасында Габон Африкадагы эӊ бай мамлекеттердин катарына чыккан. 1991-жылы мартта жаӊы конституция кабыл алынган. 1993, 1998, 2005-жылдардагы шайлоодо Бонго кайрадан жеӊишке жетишкен.
Э к о н о м и к а с ы н ы н негизин – тоо-кен өнөр жайы түзөт. 2005-жылы ички дүӊ продукциянын 58,8% өнөр жайга туура келген (анын и.чинен тоо-кен – 50%), тейлөө кызматы – 35,1%, айыл чарбасы 6%. Бал камыш, какао, жер жаӊгак экспорттолот. Ички муктаждык үчүн маниок, банан, шалы, жүгөрү ж-а экспорт үчүн какао, кофе өстүрүлөт. Экономикасында негизги орунду тоо-кен (негизинен нефть, марганец ж-а уран кенташтары казып алынат), балык уулоо, токой ж-а жыгач иштетүү өнөр жайлары ээлейт. 2003-жылы 1487 млн кВт . с электр энергиясы өндүрүлгөн. Автомобиль жолунун узундугу 6, 2 миӊ км (2003), темир жолунуку 814 км (2004). Эл аралык ири аэропорттору бар (Либревиль, Порт-Жантиль, Моанда). Нефть куурунун узундугу 1385 км. Дарыяларында

Атлантика океанынын шельфиндеги нефть бургусу.

кеме жүрөт. Негизги порттору – Порт-Жантиль ж-а Либревиль. Сыртка нефть, марганец, уран концентратын, жумуру жыгач ж-а кофе, какао чыгарат. Негизги соода шериктери: Франция, Япония, АКШ ж-а Германия.
1980-жылдан 6 жаштан 16 жашка чейин милдеттүү түрдө билим берү киргизилген. 2003-жылга 15 жаштан жогорку курактагы калкынын 59,7% гана сабаттуу болгон. Мектептерде сабак француз тилинде. Жалпы билим берүүчү мектептердин жарымы менчик. Либревилде Улуттук университети, медицина университети, башка шаарларда техникалык университет жана башка окуу жайлары бар. Айыл жана токой чарба изилдөө институттары, китепкана маалымат борбору (1960), искусство жана салттуу музейи (1954); илимий, маданий мекемелери иштейт. Мамлекеттик жана 5 менчик гезит чыгат. 1959-жылдан радиоуктуруу, 1963-жылдан телекөрсөтүү иштейт. Адабияты француз тилинде басылат. Музыкасында борбордук африкалык элдердин салттуу маданияты басымдуу.

Ад.: Соколов Д. Г. Габонская Республика. М., 2002.