ЖУҢГАР ХАНДЫГЫ

ЖУҢГАР ХАНДЫГЫ (1635–1758) – 17-кылымдын 1-жарымында Батыш Моңголияда түзүлгөн ой­рот мамлекети. Тарыхый маалыматтар боюнча oyir-a (жакын), derben (төрт) деген түшүнүк м-н 15-кылымда ойроттор же «чорос» (жорос), «хошут» (хошоут), «тыргоот» (торгоут), «дөрбөт» (дербет) аталган төрт чоң уруу өз алдынча этностук, сая­сий конфедерация түзүшкөн деп айтылса, экин­чи көз караш боюнча ойрот «токой адамдары» де­генди билдирет. Адегенде моңгол урууларынын ханы – Чыңгыз хандын тукумуна баш ийип, 16–17-кылымдарда чыгышынан моңгол хандары, баты­шынан Моголстан мамлекети м-н тынымсыз күрөш жүргүзүп турган. 16-кылымдын аягында Ир­тыш дарыясынын жогору жагында тайшы (князь) Саин-Сэрден башында турган тыргоот уруусу, ба­тышында Каракулдун (Кара-Кула) кол алдын­дагы чоростор, аларга жакын Саин-Тэбенеге ка­раштуу дөрбөттөр, Нарынколдо (Алтай) Байба­гыш (Байбагас) ханга тиешелүү хошуттар ту­рушкан. 1619–21-жылдарда халхас ханы Жолой-Ууба­шы (Алтан хан) коңтаажы, 1628–29-жылдарда анын баласы Омбо-Эрдене бул урууларга чабуул коюп, аёосуз кырган. Натыйжада тыргооттор м-н дөр­бөттөрдүн көбү Волга жээгине жер которуп ке­тишкен (к. Калмакстан). 17-кылымдын орто ченин­де алардын түштүк-батышындагы коңшусу Могол­станда саясий бытырандылык башталып, майда хандыктар м-н султандыктардын түзүлүшү, чы­гышында жайгашкан Халха хандыгынын ал­сырашы, түштүк жагындагы күчтүү хандык – Ча­хар хандыгынын жоюлушу ойроттордун күчтө­нүшүнө алып келген. 1634-жылы Каракул өлүп, анын ордун уулу Куту-Көчүн баатыр (Хуту-Ко­цин-Батур) ээлеп, жаңы хандык негизделет. 1640-жылы ойрот конфедерациясына кирген уруу-

XVII кылымдын башындагы Жуңгар хандыгынын картасы. Картаны согуш туткуну И.-Г. Ренатка Жуң­гар ханы И. Эрен берген. Азыр Упсала шаарындагы (Шве­ция) университеттин китепканасында сакталып турат.

лар Тарбагатайда курултай өткөрүп, жаңы мам­лекеттин негизин түзгөн «Жалпы моңгол-ойрот мыйзамын» («Цааджин бичиг») кабыл алган. Хандык бийлик чексиз болуп, атадан балага му­рас катары калган. Куту-Көчүн өлгөндөн кийин (1653) артында он бала калып, ордуна ортончу уулу Сеңге отурган. Алар эки жаатка бөлүнүп, Байбагыш хандын уулу Аблай-тайшылар «Оң жак хандыкты» («Баруң кар»; калмак тилинде «баруң» – оң, «кар» – кол, каруу) түзүшкөн.
Ага жооп кылган Сеңге тарабындагылар же «Сол

«Россия менен зюнгарлардын талаш жерин тактоо үчүн» Л. Д. Угримов 1737-жылы тарткан картанын кө­чүрмөсү. В. А. Моисеевдин өздүк архивинде сакта­лып турат.

жак хандык» («Жуңгария»; «зуң» – сол, ошол кездеги орус документтери боюнча «зюнгарлар», «Зюнгария») деген атка ээ болгон. Жуңгар хандыгы күчтөнө баштаганда, Жолой-Уубашы түзгөн Алтан-хан мамлекети жоюлган (1667). Сеңге бир тууганда­ры Баатыр, Чечен тайшылар колдуу болуп өлгөндө, анын ордун башка бир тууганы Гал­дан Бошокту (1671–97) алат. Жуңгар хандыгы Араптан­дын (Цеван-Раптан) тушунда (1697–1727) аябай өнүккөн. Ал Далай-ламанын колунан «Эрдене-Жүрөктүү-Баатыр коңтаажы» (Эрдени-Журюк­ту-Батыр-контайши) деген наам алган. Андан кийинки Жуңгар хандыгын Галдан Цэрен (1727–45), Це­ван-Доржи Намжил Ажа-хан (1745–50), Лама Доржи (1750–53), Дабачы (1753–55), Амирсана­лар (1755–57) башкарган. Азыркы Кыргызстан, Өзбекстан, Казакстан жайгашкан жерлер Жуңгар хандыгы тарабынан 1643-, 1658-, 1681–84-, 1711–12-, 1714-,1717-, 1723-, 1725-, 1739–41-жылдарда аёосуз чабуул­дарга дуушар болгон. Галдан Цэрен өлгөндөн кийин негизинен кыргыз, казактардын, өзгөчө Цин империясынын кийлигишүүсүнөн улам ж-а ич ара карама-каршылыктардын күчөшү, саясий-экономикалык кризистер Жуңгар хандыгын алсыроого алып келген. 1758-жылы Жуңгар хандыгы күч м-н Цин империясы­нын курамына киргизилген.

Ад.: Златкин И. Я. История Джунгарского ханства (1635–1758 гг.). 2-е изд. М., 1983;

Бичурин Н. Я.Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. М.; Л., 1950, Т. 1; Гол­стунский К. Ф. Монголо-ойратские законы 1640 г. СПБ., 1880; Моисеев В. А. Джунгарское ханство и казахи. А., 1991; Сапаралиев Д. Взаимоотношения кыргызского народа с русскими и соседними народами в XVIII веке. Б., 1995.

Э. Турганбаев.