БУРЯТИЯ

БУРЯ́ТИЯ , Б у р я т Р е с п у б л и к а с ы Россия Федерациясынын курамында. Чыгыш Сибирдин түштүгүндө (Сибирь Федерация округу), Байкал көлүнүн чыгышында жайгашкан. Аянты 351,3 миӊ км². Калкы 1,1 млн (2020). Административдик-аймактык жактан 21 районго бөлүнөт. Ошондой эле 6 шаары, 21 шаарчасы бар. Борбору – Улан-Удэ шаары.

Аршан курортунун айланасындагы бал карагай токойлору.

Бурятия – тоолуу өлкө. Аймагынын басымдуу бөлүгүн Забайкалье, ошондой эле Чыгыш Сибирдин түштүк бөлүгү ээлейт. Рельефине жараша 4кө бөлүнөт: орто бийиктиктеги Селенга тоосу (бийиктиги 1200–1700 м), Чыгыш Саян (эӊ бийик жери – Мунку-Сардык, 3491 м), Байкал тоолуу облусу (бийиктиги 2000–2500 мге жеткен Хамар-Дабан, Улан-Бургасы, Бургуза, Байкал тоолору), Витим бөксө тоосу (1000–1200 м). Климаты кескин континенттик. Кышы узак, суук, кар аз жаайт. Табигый шарты калктын жашоосуна анча жагымдуу эмес. Январдын орточо температурасы –18...–22°С, июлдуку 10–14°С. Жылдык жаан-чачыны 400–500 мм. Ири дарыялары: Селенга, Баргуза, Жогорку Ангара, Витим (Ленанын куймасы), Иркутск. Байкал көлүнө куюшат. Негизинен күл топурак басымдуу. Талаа жана токойлуу талааларында күрөӊ, кызгылт топурак өөрчүгөн. Аймагынын 4/5үн токой каптап жатат. Забайкалье, Тункин улуттук парктары, Баргуза, Байкал, Жерге коруктары бар.
Калкынын негизин орустар (67,8%), буряттар (27,8%) түзөт. Ошондой эле украин, татар ж. б. улут өкүлдөрү да жашайт. Шаар калкы 57%. Ири шаарлары: Улан-Удэ, Кяхта, Гусиноозерск, Закаменск.
Бурятиянын аймагында адамдар байыркы таш доорунан эле жашагандыгы белгилүү. Б. з. 3-кылымынан 11-кылымга чейин Бурятияны байыркы хунн, уйгур, эвенк көчмөн уруулары мекендеген. 13-кылымдын башында Байкал аймагында монгол тилдүү буряттар, эвенктер жашаган. Алар негизинен мал чарбасы, аӊчылык менен кесиптенишкен. Болжол менен 17-кылымдын аягында бурят элинин калыптануусу аяктаган. 17-кылымдын башында Бурятиянын аймагына алгачкы казак-орус отряддары келген жана алар өзүлөрүнүн таяныч пункттары – острогдорду кура башташкан. Алардын айланасында Россиянын борбордук райондорунан келген орус дыйкандары, өнөр жайчылар отурукташа баштаган. 17-кылымдын ортосунда Бурятия Россиянын курамына толук кирген. Улуттук, крепостнойлук эзүүнүн күчөшү 1658-, 1696-жылдары көтөрүлүштөрдүн келип чыгышын шарттаган. «Бөтөн элдерди башкаруу уставына» (1822) талаа думалары негизделип, алардын башында жергиликтүү администрация башчылары – тайшалар турган. 18–19-кылымдарда шаманизм менен катар эле православие жана буддизм (ламаизм) диндери тарала баштайт. 19-кылымдын аягы – 20-кылымдын башында Бурятияда административдик-аймактык реформа жүргүзүлгөн. Колониялык фонддун эсебине иркут буряттарынын жеринин 53%ин, Байкал боюндагылардын 36%ин тартып алышкан. Жергиликтүү элдердин нааразычылыгынын күчөшүн токтотуу үчүн 1904-жылы аймакка согуштук абал киргизилген. 1914–18-жылдарда миӊдеген буряттар согушка чакырылып, тылдык эмгектерге тартылган. 1918–19-жылдарда япондук жана америкалык интервенттер басып алган. 1921-жылы 27-апрелде жана 1922-жылы 9-январда Бурят-Монгол жана Монгол-Бурят автономия облустары түзүлгөн. Алар 1923-жылы 30-майда Бурят-Монгол автономия облусуна биригишип, РСФСРдин курамына киришкен. 1958-жылы Бурят АССРи болуп түзүлгөн. 1990-жылдан суверендүүлүгү жөнүндө декларация кабыл алынып, 1992-жылдан Бурят Республикасы деп аталат.
Улуу Сибирь магистралынын курулушу (Транссибирь магистралы; 1891–1916) Бурятияда өнөр жайынын өсүшүнө чоӊ таасирин тийгизген. Өнөр жайынын башкы тармактары: тоо кен казуу, машина куруу (авиация, локомотив жана вагон ремонттоо, электр машиналарын куруу заводдору ж. б.), металл иштетүү, токой, жыгаччылык, целлюлоза-кагаз, курулуш материалдар, жеӊил, тамак-аш өнөр жайы. Күрөӊ көмүр, графит, вольфрам, молибден (казылып, иштетилет), апатит казылып алынат. Гусиноозерск ГРЭСи иштейт. Бодо мал, кой (кылчык жүндүү), чочко асыралып, үй куштары багылат. Дан эгиндери (негизинен буудай) жана тоют өсүмдүктөрү эгилип, картошка, жашылча айдалат. Куну чарбасы, жапайы айбандарды асыроо өнүккөн. Байкал көлүндө, Селенга, Баргуза дарыяларында кеме жүрөт. Курорттору: Аршан, Горячинск, Нилова Пустынь ж. б. Россия ИАнын Сибирь бөлүгүнүн курамында Бурят, 15 ЖОЖ (филиалдары м-н ил. борбору), китепканалар, край таануу жана сүрөт музейлери, драма, опера жана балет театрлары иштейт.

Ад.: Бурятия: Природные ресурсы. Улан-Уде, 1997; Санжиев Г. Л., Санжиева Е. Г. Бурятия. История (XVII–XIX вв). Улан-Уде, 1999; Историко-культурный атлас Бурятии. М., 2001; Структура и функционирование экосистем Байкалского региона. Улан-Уде, 2003; Атлас Республики Бурятия. Улан-Удэ, 2005.
Р. Карачалова, А. Орозов.