ВЕНЕСУЭЛА

ВЕНЕСУЭЛА , В е н е с у э л а Б о л и в а р Р е с п у б л и к а с ы – Түштүк Американын түндүк бөлүгүндө жайгашкан өлкө. Түндүгүнөн Кариб

деӊизи жана Атлантика океаны менен чулганат. Батышынан жана түштүк-батышынан Колумбия, түштүгүнөн жана түштүк-чыгышынан Бразилия, чыгышынан Гайана менен чектешет. Аянты 916,5 миӊ км². Калкы 29,0 млн (2020). Борбору – Каракас шаары. Мамлекеттик тили – испан тили. Акча бирдиги – боливар. Венесуэла 23 штаттан, Федерация округунан жана федерация ээликтеринен [Кариб деӊизиндеги аралдар тобунан (Лос-Рокес, Лос-Монхес, Лос-Эрманос, Лос-Тестигос ж. б.) жана аралдардан (Ла-Тортуга, Бланкилья, Орчила ж. б.)] турган федерация (таблица).
Таблица бар

Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2006)

Мамлекеттик түзүлүшү. Венесуэла – федерациялык мамлекет. Азыркы конституциясы 1999-жылы 15-декабрда кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт (Министрлер Совети) башчысы – президент (6 жылга шайланат жана экинчи мөөнөткө кайра шайланууга укуктуу). Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу Улуттук ассамблея. Аткаруу бийлигин президент, вице-президент жетектеген өкмөт жүзөгө ашырат. Өкмөттүн курамын президент түзөт. Венесуэлада көп партиялуу система орун алган. Негизги саясий партиялары: Бешинчи Республика үчүн кыймыл, Демократиялык аракет, Социал-христиандык партия, Социализмге карай кыймыл, Коммунисттик партия ж. б.
Калкы. Негизинен венесуэлалыктар (96%), ошондой эле актар (креолдор), негрлер, метистер менен мулаттар, индейлер ж. б. жашайт. Калкынын жашынын орточо узактыгы: аялдарыныкы – 77,6, эркектериники – 71,3. Орточо жыштыгы 1 км² жерге 32 киши. Христиан динин тутат. Шаар калкы 88,8% (2005). Ири шаарлары: Каракас, Маракайбо, Валенсия ж. б.

Табияты. Венесуэланын аймагынын ²/₃ бөлүгүнө тоолуу рельеф мүнөздүү; батышын Колумбия Анд тоолорунун түндүк-чыгыш тармактары, түндүгүн Кариб Анд кырка тоолору, түштүгүн Гвиана бөксө тоосу, борбордук жана түндүк-батыш бөлүктөрүн Льянос-Ориноко түздүгү жана Маракайбо ойдуӊу

Тоо аралык Кордильере-де-Мерида өрөөнү.

ээлейт. Өлкөнүн батыш чек арасын бойлой орто бийиктиктеги Сьерра-де-Периха кырка тоосу (бийиктиги 3750 мге чейин) созулуп жатат. Маракайбо ойдуӊунун түштүк-чыгыштан бийик Кордильера-де-Мерида кырка тоосу (Боливар чокусу, 5007 м – В-нын эӊ бийик жери), чыгыштан Фалькон-Лара бөксө тоосу (1990 мге чейин) чектеп турат. Ойдуӊдун борбордук бөлүгүн ээлеген ири лагуна көлү – Маракайбо Венесуэла булуӊу менен туташат. Негизинен платформалык, тоолоруна бүктөлүү структуралары мүнөздүү. Венесуэлада нефтинин, газдын, темир кенташтарынын ири запасы топтолгон. Нефтинин запасы боюнча дүйнөдөгү он өлкөнүн ичине кирип, Латын Америкасында 1-орунду ээлейт. Нефть-газдын 5 бассейни бар, алардын эӊ ирилери – Маракайбо, Ориноко бассейндери. Темир кенташтарынын запа-

Өлкөнүн океан жак жээги.

сы боюнча Латын Америкасында 2-орунда; анын ири кендери Карони дарыясынын алабында. Өнөр жайлык маанидеги көмүр кендери Тачира, Ансоатеги, Сулия штаттарында. Боливар штатында жогорку сапаттагы бокситтин ири кени, Миранда жана Кохедес штаттарында никель кенташтарынын кендери бар. Алмаздын чачыранды кендери Карони жана Ориноко дарыяларынын алаптарынан табылган. Венесуэлада ошондой эле жез, коргошун, цинк, марганец, алтын, ильменит ж. б. кендери бар. Түздүктүү аймагынын басымдуу бөлүгүнө субэкватордук, сезондук нымдуу климат мүнөздүү. Жаанчыл сезон (инвьерно деп аталат) апрелден ноябрга, кургакчыл, ысык сезон (верано) ноябрдан апрелге чейин созулат. Жаан-чачындын жылдык өлчөмү 800–1200 мм, айлык орточо температурасы жыл бою анча өзгөрбөйт, 25–29°С. Венесуэланын түндүк бөлүгүнүн түздүктүү жана дөбө-дөӊсөөлүү жээгинин климаты субэкватордук, кургакчыл (жаан-чачыны 280–400 мм, жылдык орточо температурасы 28°Сге жетет). Ориноко дарыясынын жогорку агымынын алабында жана Гвиана бөксө тоосунун ага караган капталдарындагы климат экватордук, дайыма нымдуу; жылдык жаан-чачыны 2500–3000 мм. Тоолоруна климаттын бийиктик алкактуулугу мүнөздүү. Айлык орточо температурасы бийиктеген сайын төмөндөйт: 800–1200 м бийиктикте 18–22°С, 2500–3000 м бийиктиктен өйдө 10°Сден ашпайт. Жаан-чачындын жылдык өлчөмү айдарым капталдарда 3000–3500 ммге чейин жетсе, ал эми түштүк жана түштүк-батыш ылымта капталдары жана тоо аралык өрөөндөргө караган беттери кыйла кургакчыл. Кар чегинин бийиктиги Кордильера-де-Мерида тоолорунда 4700 м.
Дарыя тармагы өтө жыш; алар негизинен Ориноко дарыясынын алабына кирет, жайында ташкындап, жаанчыл сезондо жүздөгөн км² аянтты каптап кетет. Ориноконун Гвиана бөксө тоосунан башталган оӊ куймаларынын (Карони, Каура ж. б.) нуктары босоголуу, шаркыратмалар көп; анын ичинен дүйнөдөгү эӊ ири шаркыратма – Анхель да бар. Өтө зор суу-энергетикалык потенциалынын бир аз бөлүгү гана пайдаланылат. Карони дарыясында cуу-энергетикалык максатта курулган Гури суу сактагычы дүйнөдөгү 10 ири суу сактагычтын катарына кирет. Венесуэланын түштүгүндө Түштүк Американын эӊ ири эки суу системасы табигый туташат: Ориноконун жогорку агымында андан Касикьяре дарыясы бөлүнүп, Амазонканын сол куймасы – Риу-Негруга кошулат. Өлкөдө 200дөн ашык көл бар; алардын эӊ ирилери: Маракайбо ж. б. көптөгөн лагуна-көлдөр, Кариб Анд тоолорундагы өрөөндө жайгашкан Валенсия көлү ж. б. Суу ресурстарынын 1% гана чарбада пайдаланылат.
Венесуэланын аймагынын басымдуу бөлүгүнө кызыл ферраллит, түштүгүнө жана түштүк-батышына кызгылт-сары жана сары ферраллит, көбүнчө күлдөшкөн, Ориноко дарыясынын өрөөнүнө, Маракайбо ойдуӊунун түштүк-батыш бөлүгүнө гидроморфтук глей жана саз топурактары, Венесуэла булуӊунун жээктерине феррозём мүнөздүү. Венесуэланын аймагынын 56%ин токой ээлейт; жыл сайын токой аянты 2,2 миӊ км²ге азаюуда. Венесуэланын түштүгүн жана түштүк-батышын гилей, Ориноко дарыясынын дельтасын жана Маракайбо ойдуӊунун түш.-ба-

Гвиана бөксө тоосу.

тыш бөлүгүн мезгил-мезгили менен суу астында калган дайыма жашыл токой жана саз, жээктерин мангр токою ээлейт. Кордильера-де-Мерида, Кариб Анд тоолорунун жана Гвиана бөксө тоосунун капталдарына 800–1200 м бийиктикке чейин жалбырагын күбүүчү жана жалбырагын күбүүчү-дайыма жашыл токойлор (анакардиум, сейба же пахта дарагы, айдарым капталдарында дайыма жашыл токойдун баалуу дарактары, анын ичинен хинн дарагы, цедрел, воск пальмасы, папоротниктер, эпифиттер) мүнөздүү. Токойдон жогору (2200 мден өйдө) Кариб Анд тоолорунун кыры чөп өсүмдүктөрү жыш өскөн жана суйдаӊ бадалдуу шалбаа – субпарамос, Кордильера-де-Мериданын бийик бөлүктөрү кылкандуу жана жаздык сымал өсүмдүктүү парамос менен капталган. Саваннанын ири массивдери Льянос-Ориноконун түздүктөрүндө кездешет.
Венесуэлада жалпы аянты 53,5 млн га болгон коргоого алынган 176 аймак бар (2005), анын ичинен Канайма (Бүткүл дүйнөлүк мураска катталган), Серрания-де-Неблина улуттук парктары.
Тарыхы. Байыртан бери Венесуэланын аймагын алгачкы жамааттык коомдун ар кайсы баскычында турган индей уруулары мекендеп келген. 1498-жылы бул аймак Колумб тарабынан европалыктар үчүн ачылган. «Венесуэла» аталышы «Кичи Венеция» дегенди билдирген. Бул мезгилде Венесуэланын 16-кылымдан испаниялык конкистадорлор Венесуэланы колониялай баштап, жергиликтүү урууларды кыра башташкан. Колонизаторлор бал камыш, пахта, тамеки плантацияларын түзүшкөн, бир катар шаарларды курушкан. Африкадан негр кулдарды алып келишкен. Испаниянын колониялык эзүүсү эл массасынын нааразылыгын пайда кылып, улуттук-боштондук кыймылын күчөткөн. 17-кылымдын 2-жарымынан көтөрүлүштөр чыга баштаган. 1810-жылдан 1920-жылга чейинки улуттук-боштондук күрөштө Венесуэла Испаниянын эзүүсүнөн бошонгон. Испан колонизаторлоруна каршы согушту С. Боливар жетектеп, 1821-жылы англичандардын жардамы менен Карабободо жеӊишке жетишкен. 1830-жылы толук көз каранды эместикке жетишкенге чейин Венесуэла Колумбия, Эквадор жана Панама менен бирдикте Улуу Колумбиянын курамында келген. 1830-жылы өз алдынча көз каранды эмес мамлекет катары түзүлгөндөн

кийин, бир катар революцияларды жана диктатураларды башынан өткөргөн. 19-кылымдын 70-жылдарынан баштап Венесуэлага чет өлкөлүк капитал келе баштаган. Көбүнчө АКШ менен Англиянын капиталы кирген. Нефтини өндүрүүнүн башталышы менен өлкөдөгү социалдык-экономикалык абал бир кыйла жакшырган. Нефтини экспорттоонун жана АКШнын экономикалык жардамы аркасында 20-кылымдын экинчи жарымында Венесуэла экономикалык жактан бир кыйла жогорулай баштаган. Венесуэла 2-дүйнөлүк согуш мезгилинде Германия, Италия, Япония менен мамилесин үзүп, 1945-жылы февралда Германия менен Японияга согуш жарыялаган. 1945-жылы октябрда мамлекеттик төӊкөрүш болуп, бийликке демократиялык аракет партиясы келип, баштагыдан бир кыйла демократиялуу конституция кабыл алган. 1948-жылы ноябрда америкалык нефть монополиясы колдогон аскердик хунта төӊкөрүш жасап, бардык демократиялык жеӊиштерди жок кылды. Венесуэланын саясий жана экономикалык жактан АКШга көз карандылыгы күчөгөн. АКШнын 1956–57-жылдары нефть чыгуучу 1 млн га жерди концессияга алышы, айрым социалдык катмарлардын, асыресе улуттук буржуазиянын нааразылыгын туудурган. Куралдуу көтөрүлүштүн натыйжасында 1958-жылы аскердик хунтанын башчысы Хименес бийликтен кулап, буржуазиялык демократия калыбына келтирилди, саясий партиялар ачыкка чыкты. Р. Бетанкурдун өкмөтү (1959–64) АКШнын монополиялары менен кайра келише баштаган. Президент Р. Леони (1964–68) Р. Бетанкурдун саясатын уланткан. Социал-христиан партиясынын (1946-ж. негизделген) өкүлү Р. Кальдеранын өкмөтү (1969–73) өлкөнүн улуттук мүдөөсүн сактоо үчүн бир катар чаралар жүргүзүп, экономикада мамл. сектордун ролун күчөткөн. Демокр. аракет партиясынын (1941-жылы негизделген) өкүлү К. Андрес Перес 1974-жылдын мартында президенттикке шайланды. 1975-жылы өкмөт нефть жана кен өндүрүү тармагын мамлекеттик менчикке алган. 80-жылдардагы экономикалык жана финансы кризиси өкмөттү катуу үнөмдөө саясатын жүргүзүүгө мажбурлаган. 1988-жылы президент болуп дайындалган К. А. Перестин Эл аралык Валюта Фонду (ЭВФ) тарабынан сунушталган либералдык методдордун жардамы менен реформа жүргүзүү аракети баалардын өсүшүнө жана массалык жумушсуздукка алып келген. 1992-жылы 4-февралда подполковник У. Чавес жетектеген офицердик жашыруун уюмдун төӊкөрүш жасоо аракети ийгиликсиз аяктап, катышуучулары камакка алынган. Бирок венесуэлалыктардын өкмөттүн саясатына каршылык көрсөтүүсү улантыла берген. 1993-ж. президент Перес коррупцияга аралашкан деп күнөөлөнүп, парламенттин чечими менен бийликтен четтетилген. Андан кийин президенттикке шайланган К. Родригестин өкмөтүнүн өлкөнү кризистен чыгаруу аракети да натыйжа алып келген эмес. 1998-жылы президент болуп У. Чавес шайланган. 2000-жылы өлкөнүн аталышы Венесуэла Боливар Республикасы (С. Боливардын урматына) деп өзгөртүлгөн. У. Чавестин өкмөтү экономикалык жана социалдык чөйрөдө мамлекеттин ролун бекемдөө саясатын жүргүзүп, агрардык реформа башталган. 2002-жылы апрелде Чавестин каршылаштары мамлекеттик төӊкөрүш жасоого аракеттенишип, бирок калктын массалык каршылыгына дуушар болушкан. 2005-жылдан ал өлкөдө «венесуэлалык социализмди» курууну камсыз кылууга багытталган социалдык ишканалар деп аталган ишканаларды түзгөн. Эл аралык аренада Чавестин өкмөтү АКШнын Кубаны блокадалоосуна каршы чыгып, мамлекеттердин ортосундагы теӊ укуктуу мамилелерди орнотуу үчүн чыгууда. 2005-жылдын 5-декабрында Улуттук ассамблеяга болгон шайлоодо Чавести колдогон патриоттук күчтөр Бешинчи республика үчүн кыймылга биригишип, 89% (167 орундун 114ү) добушка ээ болуу менен ишенимдүү жеӊишке жетишишти. 2009-жылы Венесуэлада өткөн референдумда өлкөнүн конституциясына өзгөртүүлөр киргизилип, Уго Чавес «венесуэлалык социализмди» куруу, жакырчылыкка, коррупцияга каршы күрөшүү, сабатсыздыкты жоюу ж. б. иш-чараларды жүзөгө ашыра баштаган. 2013-жылы У. Чавес көз жумган соң, өлкөнүн президенттигине Николас Мадуро шайланган. Н. Мадуро бийликке келгенде өлкөнүн ички дүң продукциясы (ИДП) 1,6%ке өскөнү менен инфляция жогору (56,3%) бойдон калган. Өлкөдө кант, өсүмдүк майы, кагаз ж. б. товарлардын тартыштыгы пайда болгон. Венесуэлада 2014-жылдан баштап эле Н. Мадуронун саясатына каршы демонстрациялар жана нааразычылык акциялары башталган. Мадуронун өкмөтү демонстрацияларга тыюу салган. 2016-жылдын 2-майында оппозиция өкүлдөрү президент Мадурону бийликтен кетирүү максатында референдум өткөрүүнү өтүнүшүп, бийликке кайрылышкан. 11-июнда Венесуэланын президенти Н. Мадуро менен опозициянын ортосунда тирешүү күчөгөн. 2017-жылы 30-июлда Мадуронун жарлыгы менен Улуттук Ассамблеяга шайлоо болуп, анын жыйынтыгы өлкө ичинде нааразычылыктар менен коштолгон. Өлкөдөгү түзүлгөн кризистик кырдаалга байланыштуу 2018-жылдын 20-майында мөөнөтүнөн мурда президенттик шайлоо өткөн. Оппозиция шайлоого бойкот жарыялаган. Шайлоодо Н. Мадуро жеңген, бирок шайлоо бурмаланды деген шылтоо менен Батыш өлкөлөрү жана Латын Америкасынан Аргентина, Бразилия жана Канада баш болгон он төрт өлкөсү Каракастагы элчилерин чакыртып алган. АКШ болсо Венесуэлага кошумча экономикалык санкцияларды киргизген. Шайлоонун жыйынтыгын Россия, Сальвадор, Куба жана Кытай мамлекеттери тааныган. Н. Мадуро кызмат мөөнөтү 2025-жылы аяктаганга чейин иштей тургандыгын жарыялаган.
Экономикасы. Ички дүӊ продукциясынын (ИДП) көлөмү 204,2 млрд долларды түзөт; аны киши башына бөлүштүргөндө 7,3 миң доллардан туура келет. ИДПнин реалдуу өсүүсү 8,3% (2005). Өнөр жайы ИДПнин – 48,2%ин, тейлөө чөйрөсү – 47,2%ин, айыл жана токой чарбалары, балык уулоо – 4,6%ин түзөт (2005).
Венесуэлада нефть жана нефть продуктуларын, темир кенташынын концентраттарын, болот, боксит, глинозём жана алгачкы алюминийди өндүрүү өнүккөн; аларга караганда машина куруу, жеӊил жана токой өнөр жайлары артта калган. Туризм, айрыкча пляж туризми активдүү өнүккөн (жылына 600 миӊден ашуун турист келет; туризмден түшкөн киреше 700 млн долларды түзөт). Венесуэланын эӊ жакшы пляждары Кариб деӊизинин жээгинде, Ла-Гуайра аймагында жайгашкан.
Венесуэланын экономикасынын негизин – нефть өнөр жайы түзөт. Нефть өндүрүү боюнча Латын Америкасында 2-орунда (Мексикадан кийин), дүйнөдө 6–8-орунда. Нефть куур аркылуу Венесуэла булуӊундагы деӊиз портторуна ташылат. Нефть иштетүүчү заводдорунун кубаттуулугу боюнча (59 млн тдай) Венесуэла Латын Америкасында Бразилия менен Мексикадан кийин 3-орунда турат. Табигый газ өндүрүү боюнча Венесуэла Латын Америкасында 3-орунда (Мексика менен Аргентинадан кийин) турат. Венесуэла көмүрдүн запасы боюнча Латын Америкасында

«Гури» ГЭСи.

экинчи (Колумбиядан кийин), көмүр казып алуу боюнча үчүнчү (жылына 8,5 млн тдай; Колумбия менен Бразилиядан кийин) орунда. Көмүрдүн басымдуу бөлүгү экспортко чыгарылат. Венесуэланын электр-энергетика тармагы өнүккөн. Электр станцияларынын кубаттуулугу 21,23 МВт (2002). 2004-жылы 87,6 млрд кВт . с электр энергиясы өндүрүлгөн, анын пайдаланылганы 81,5 млрд кВт. с электр энергиясынын 65%ке жакыны ГЭСке таандык. Өнөр жайынын негизги тармактарынын бири – кара металлургия. Венесуэлада темир кенташтарынын ири запасы бар. Алар негизинен ачык жол менен карьерден казып алынат. Түстүү металлургияда боксит жана алюминий өндүрүлөт. Химия өнөр жайынын негизги тармагы – нефть-химия. Ири нефть-химия комплекстери: Эль-Табласо (Сулия штатында, пластмасса, жер семирткичтер), Ансоатеги (Ансоатеги штатында, метанол), Морон (Карабобо штатында жер семирткич, күкүрт кислотасы, жардыргыч заттар). Башка тармактардан фармацевтика, парфюмерия-косметика, фотохимия өнүккөн. Машина куруу өнөр жайынын тармактары – жеӊил машина куруу (негизинен автомобиль кураштыруу, автомобиль кыймылдаткычтарын жана тетиктерин жасоо), трактор куруу, электр-техника жабдуулары, айыл чарба техникасы, аспаптарды жана тиричилик электр-приборлорун өндүрүү. Тамак-аш, текстиль, булгаары-бут кийим, жыгаччылык жана эмерек өнөр жай тармактарына жалпы өнөр жай наркынын ¹/₃и туура келет.
Өлкөнүн жалпы аянтынан 24,6%ин айыл чарбага жарактуу жери түзсө, анын ичинен 14,8% – айдоо аянты, 3,2% – бак-дарактар, 82,% – жайыт. Айдоо жерлеринин ²/₃си өлкөнүн көтөрүӊкү жана тоолуу түндүк бөлүгүндө жайгашкан. Айыл чарбасынын негизги товардык өсүмдүктөрү: кофе, какао, бал камыш. Көтөрүӊкү жана тоолуу аймактарда ак жүгөрү, маниок, ямс, картошка, төө буурчак жана буурчак, жашылча, банан, кокос пальмасы (Кариб деӊизинин жээгинде), цитрус өсүмдүктөрү, ананас, манго, папайя ж. б. өстүрүлөт.
Мал чарбасынын негизги тармагы – уй чарбасы (айрыкча эт багытындагы;) негизинен Льяностун табигый өскүлөӊ чөп өсүмдүктүү жайыттарында өнүккөн. Валенсия көлүнүн ойдуӊуна – эт-сүт багытында уй чарбасы мүнөздүү. Өсүмдүк өстүрүүчүлүк мүнөздүү райондордо, ири шаарлардын тегерегинде чочко жана үй куштары, дөбө-дөӊсөөлүү жана тоолуу жайыттарда кой, эчки асыралат.
Балык (жылына 0,5 млн тдай; макрель, кефаль, сардина, тунец, сельдь, деӊиз окуну) Кариб деӊизинин жээк сууларынан, лангуст жана краб Кариб деӊизинен, креветка (негизинен экспорттолот) – Венесуэла булуӊунан кармалат.
Транспорттун негизги түрү – автомобиль. Автомобиль жолунун жалпы узундугу 96,2 миӊ км, анын ичинен 32,3 миӊ км асфальтталган (2004). Негизги автомагистралдары (Баркисимето – Валенсия – Маракай – Каракас – Лос-Текес; Барселона – Эль-Тигре) өлкөнүн түндүгүндөгү ири шаарларды бири-бири менен, деӊиз портторун (Каракас – Ла-Гуайра, Баркисимето – Пуэрто-Кабельо ж. б.), ошондой эле өлкөнүн чыгыш бөлүгүндөгү ири борборлорду Сьюдад-Боливар Сьюдад-Гуаяна шаарлары менен байланыштырат. Темир жолу начар өнүккөн; анын узундугу 682 км (2004). Деӊиз транспорттору аркылуу (сырткы сооданын 90%тен ашыгы) сыртка нефть жана нефть продуктулары, кенташ концентраттары жана металлдар ташылат. Тармактанган куур транспорту бар: нефть куурунун узундугу 6370 км, нефть продуктуларыныкы 480 км, табигый газдыкы 4010 км. Өлкөдө 369 аэропорт бар (2004). Ири 10 эл аралык аэропорту – Майкетия, Валенсия, Баркисимето, Маракайбо шаарларында жайгашкан.
Экспортунда нефть жана нефть продуктулары, металл (болот, алюминий), химиялык товарлар басымдуу; ошондой эле минералдык сырьёлор, айыл чарба продукцияларынан тропик мөмө-жемиштери (манго, ананас), кофе, какао, кант чыгарылат. Негизги сатып алуучулары: АКШ, Колумбия, Мексика, Эквадор. Импортук өнөр жай жабдууларын, химиялык товарларды, транспорт каражаттарын, азык-түлүк жана өсүмдүк продукцияларын, кагаз ж. б-ды, АКШдан, Бразилиядан, Колумбиядан, Германиядан, Япониядан алат.
Маданияты. Венесуэлада жашаган индейлердин байыркы искусствосунан таш жана аска бетине түшүрүлгөн ар түрдүү айбанаттар менен адамдардын келбетин чагылдырган сүрөттөр сакталган. 16–18-кылымдарда кооз 3-нефттүү төбөсү жыгач чиркөөлөр, жыгач балкондуу, бышкан кыш, таштан салынган үйлөр, шаарлар курула баштаган. 20-кылымдын ортосунда азыркы архитектуралык стилдеги комплекстүү жаӊы райондор, ансамблдер пайда болгон. 19-кылымда портреттик, жанрдык жана тарыхый сүрөттөр (М. Товар-и-Товар, А. Мичелена, Т. Салас) жана скульптура (М. Гонсалес) өнүккөн. 20-кылымдагы Венесуэла искусствосундагы реализм Т. Саластын тарыхый сүрөттөрүнөн, Ф. Брандт, Р. Монастерьос, А. Реверондордун пейзаждарынан, П. А. Гонсалестин графикасынан айкын көрүндү. Живописчи Э. Полео, скульптор Ф. Нарваэс элдик стилдеги образдарды жаратышкан. 20-кылымдын аягы – 21-кылымдын башында Венесуэла искусствосунда графика, карапа чоӊ мааниге ээ боло баштаган.
1600-жылы Каракаста биринчи театрлаштырылган оюн коюлган. 17-кылымда шаардын аянттарында жана чиркөөлөрдө оюндар көрсөтүлгөн. Биринчи театр имараты 1784-жылы Каракаста салынган. 17–18-кылымдарда көбүнчө Лопе Ф. де Веги Карпьо, П. Кальдерон де ла Барки ж. б. испан драматургдарынын пьесалары коюлган. Вольтер, Мольер, Р. Б. Шеридан ж. б. авторлордун пьесалары которулган. 1853-жылы биринчи жолу Маракайбодо венесуэлалык автордун «Уятсыз,

Венесуэла акчасы.

сараӊ жана жалкоо» деген комедиясы коюлган. Х. А. Майтиндин, Х. Помптун, Р. Агатинин драматургиясы романтизм агымында калыптанган. 20-кылымдагы театр турмушу музыкалык комедия жанрынын гүлдөшү менен байланыштуу. 1938-жылы драматургиясынын негиздөөчүсү С. Ренхифонун «Эл эмне үчүн ырдайт» драмасы жарык көргөн. 1952-жылы Ренхифо «Маскарас» труппасын уюштуруп, режиссер катары чыккан. Венесуэланын театр турмушунда Венесуэла театр ассоциациясынын (1954) уюштурулушу чоӊ мааниге ээ болгон. 1984-жылы Каракаста мамлекеттик театр – Улуттук драма труппасы – И. Чокрондун жетекчилиги менен уюштурулган. 1983-жылы Каракаста «Сесар Ренхифо» Улуттук сахна искусствосунун мектеби ачылган. 1959-жылдан Улуттук театр фестивалдары, 1978-жылдан эл аралык театр фестивалдары өткөрүлгөн.
1909-жылы биринчи кыска метраждуу «Каракастагы карнавал» фильми, 1913-жылы толук метраждуу «Камелия кармаган аял» фильми тартылган. Биринчи үндүү фильмдери – «Табога» (1937), «Жарылуу» (1939). Фильмдердин арасынан аргентиналык жанаа түндүк-америкалык үлгүдөгү, курч мүнөздөгү «Көчөдөн келген Хуан» фильми (1941) өзгөчөлөнүп турат. 1948-жылы латын америкалык өлкөлөр менен бирдикте «Боливар фильм» студиясы уюштурулган. «Шайтан – бул периште» (1949) жана «Исабель» яхтасы бүгүн кечинде келет» (1951 Канныдагы Эл аралык кинофестивалдын сыйлыгы) фильмдери тартылган. М. Перес Хименестин диктатурасынын мезгилинде (1952–58) Венесуэла киносу тереӊ кризиске учураган. 1958-жылы режиссер М. Бенасерраф жумушчулар тууралуу «Арайя» (Канныдагы Эл аралык кинофестивалдын сыйлыгы) даректүү фильмин тарткан. 1963-жылы улуттук кинонун биринчи фестивалы өткөн. 1960-жылы бир топ режиссёрлор өлкөнүн турмушу жөнүндө маанилүү маселелерди козгогон фильмдерди

«Хуан Висенте Гомес жана анын заманы» фильминен кадр.
Режиссёру М. де Педро. 1975.

тартышкан. «Сизди караган шаар» жана «Балдар айтпайт» (реж. Х. Э. Гедес, 1966, 1968), «Каракастын элеси» (реж. Х. Борхес, 1968), «Венесуэла» (реж. Х. Соле, 1969) ж. б. Эл аралык мааниге ээ болгон фильмдер: «Үйлөнүү тою» (реж. Т. Урхельес, 1982), «Мен келатам» (реж. Ф. Рубартелли, 1984), «Айтып койгула, мени өлтүрүшпөсүн» (реж. Ф. Сисо, 1984) ж. б. 20–21-кылымдын башындагы белгилүү режиссёрлору: К. Отейса («Жүрөк үнү», 1995), А. Альверо Мендос («Бир өмүр жана эки тапшырма», 1996), Д. Рискес («Мануэла Саенс», 2000), Э. Шнайдер («Чек арадагы чекит», 2004).

Ад.: Лукашова Е. Н. Южная Америка. М., 1958. Культура Латинской Америки. М., 2000; Деловая Венесуэла: Экономика и связи с Россией. М., 2002, Т. 1.