ГАЛУА ТЕОРИЯСЫ

ГАЛУА́ ТЕОРИЯСЫ – бир белгисизи бар жогорку даражадагы алгебралык теӊдемелер теориясы. Аны франциялык математик Э. Галуа түзгөн. Бул теорияда $x_{n}\ +\ a_{1}x^{n-1}+...+a_{n-1}x\ +\ a_{n}=0\ (*)$ түрүндөгү теӊдеменин тамырларын $a_{1},a_{2},\ ...,\ a_{n}$ коэффициенттери аркылуу тамырдан чыгаруу ж-а арифметикалык төрт амалдын жардамы м-н туюнтуу. Мисалы, $x^{m}=a$ теӊдемесинин чыгарылышы ${\sqrt[{m}]{a}}$ радикалы болсо жана $(*)$ түрүндөгү теӊдеме эки мүчөлүү теӊдемеге келтирилсе, анда $(*)$ теӊдеме бардык $2-,\ 3-,\ 4$-даражалуу теӊдемелер радикал аркылуу чыгарылат (к. Квдраттык теӊдеме, Кубдук теӊдеме, Кардано формуласы). $n=5$ ж-а андан жогору даражалуу теӊдемени радикал аркылуу чыгаруу натыйжа берген эмес. 18-кылымда бул теӊдемелерди радикалда чыгарууда франциялык математиктер Э. Безу (1730–83) м-н Ж. Лагранж (1736–1813) көп эмгектенген. 1801-жылы К. Гаусс $x^{n}=1$ түрүндөгү эки мүчөлүү теӊдеменин радикалдагы толук чыгарылышынын теориясын түзгөн. Геометрияда бул маселе туура $n$-бурчтуктарды циркуль ж-а сызгычтын жардамы м-н чийүүгө мүмкүн экендигин көрсөткөн; ошондуктан $x^{n}=1$ теӊдемеси айлананы бөлүү теӊдемеси деп аталат. 1824-жылы Н. Абель $n\geq 5$ болгондо $(*)$ теӊдемеси радикал аркылуу чыгарылбастыгын далилдеген. Натыйжада алгебралык 5-даражадагы теӊдеменин коэффициенттери ал теӊдеме радикалда чыгарылышы үчүн, кандайдыр бир шарттарга баш ийишинин зарыл ж-а жетиштүү шарттарын табуу маселеси пайда болгон. Бул маселени Э. Галуа«Теӊдемелердин радикал аркылуу чыгарылышынын шарттары жөнүндөгү мемуар» (1832) деген эмгегинде баяндап,1846-жылы жарыялаган. Ошондон бери бул теория Галуа теориясы деп аталат.

Ад.: Галуа Э. Сочинения/Пер. с франц. М.; Л., 1936; Чеботарев Н. Г. Основы теории Галуа. Ч. 1–2, М.; Л., 1937; Постников М. М. Основы теории Галуа. М., 1964.