ИРТЫШ

ИРТЫ́Ш , Э р т и ш – Казакстан м-н Россиянын аймактары аркылуу аккан дарыя, Обь д-нын сол куймасы Башаты Кытайдагы Моңгол Ат­лай тоолорунан (Кара И. деген ат м-н) башта­лат. Уз. 4248 км, алабынын аянты 1643 миң км². Жогорку агымы тоо дарыясы, Зайсаң көлүнөн Усть-Каменогорск ш-на чейин Буктурма суу сак­тагычы ж-а Усть-Каменогорск ГЭСи аркылуу агымы жөнгө салынат. Семей ш-нан төмөн, ча­тына чейин Батыш Сибирь түздүгү аркылуу агат. Төмөнкү бөлүгүндө өрөөнү 35 кмге чейин кеңийт. Башкы куймалары: Ишим, Вагай, Тобол, Кон­да (сол), Омь, Тара, Демьянка (оң). Орт. чыгы­мы Тобольск ш. тушта 2150 м³/сек (чатында 2830 м³/сек), эң чоң чыгымы – 12 100 м³/сек, эң азы – 297 м³/сек. Төмөнкү агымы майдан сен­тябрга, жогорку агымы апрелден октябрга че­йин кирет. Ноябрдан апрелдин аягына чейин тоңот. Чатынан жогору карай 3784 кмге чейин кеме жүрөт. Эл чарбасын суу м-н камсыз кы­лып, сугатка пайдаланылат. Иртыш – Караган­ды каналы сууну И-тан алат. Боюндагы негиз­ги шаарлар ж-а порттор: Усть-Каменогорск, Се­мей, Павлодар, Омск, Тобольск, Ханты-Ман­сийск. Тарыхый даректер б-ча алгачкы жолу «Худуд ал-аламда» Итиль м-н Артуш д-нын ор­толорунда кимактар, ал эми кимактардын чы­гышында кыргыз уруулары турары айтылган. М. Кашгариде да (11-к.) И-та огуз тилдүү уруу­лар жашаары эскерилген. 8-к-дын ортосунда И-тын жогорку агымын ээлеген карлуктар ба­тыш тарапка ооп, ал жерде кимактар калыш­кан. 9-к-дын 2-жарымы – 10-к-дын башында Борб. Азияда кыргыздардын саясий таасиринин күчөшүнөн улам кимак-кыпчактар дагы батыш­ка жыла баштаган. 10–12-к-да И-ты кыргыз­дардын айрым бөлүктөрү ж-а түрк уруулары ме­кендеп турган. 13-к-да бул аймак моңголдордун карамагына өтүп, Жучу хандын байтактысы И-та жайгашып, 14-к-дын 2-жарымынан Могол­стан мамлекетинин карамагына кирген ж-а И. анын түн. чек арасы катары эсептелген. 14-к­дын 2-жарымынан И. ойрот урууларынын ка­рамагында калган ж-а калмактардын биригүү процессине байланыштуу 17-к-дын 1-жарымын­да Жуңгар хандыгы негизделген. Кулагандан кийин И-ты казак уруулары мекендеген. Орус­тардын Сибирди өздөштүрүшү м-н И. аймагы Россия империясынын карамагына өткөн. Жо­горку Иртыш өрөөнү Енисей ж-а Теңир-Тоо кыр­гыздарынын этностук байланышын изилдөөдөгү маанилүү тарыхый аймактардан болуп эсептелет.

К. Жумашев, Т. Асанов.