ГЕРМАНИЯ

ГЕРМА́НИЯ, Германия Федерация Республикасы (ГФР) — Борбордук Европадагы өлкө. Түндүгүнөн Дания, батышынан Нидерланд, Бельгия, Люксембург, Франция, түштүгүнөн Швейцария, Австрия, чыгышынан Чехия, Польша м-н чектешип, түндүгүнөн Түндүк ж-а Балтика деӊиздери чулгап жатат. Аянты 357 миӊ км². Калкы 83,02 млн. (2020). Мамлекеттик тили – немис тили. Борбору –

Берлин шаары. Административдик-аймактык жактан 16 жерди (административдик-аймактык бирдик) камтыган федерация (табл.).

Мамлекеттик түзүлүшү. Германия – федерациялык мамлекет. Негизги мыйзамы (конституциясы) 1949-жылы 23-майда кабыл алынган. Ар бир аймак (жер) өз конституциясына, парламентине ж-а өкмөтүнө ээ. Башкаруу формасы – парламенттик республика. Мамлекет башчысы – президент (5 жылга атайын чакырылган Бундестаг ж-а Ландтагдардын (жерг. парламент мүчөлөрүнүн) бирдей санынан куралган Федералдык

Таблица бар
Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2006)

чогулуш тарабынан шайланат. Аткаруу бийлигин – федералдык канцлер жетектеген өкмөт ишке ашырат. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – эки палаталуу парламент (Бундестаг ж-а Бундесрат). Негизги саясий партиялары: Христиан-демокр. союзу (ХДС), Христиан-социалдык союзу (ХСС), Эркин демократиялык партиясы, Германиянын социал-демократиялык партиясы (ГСДП), Жашылдар партиясы, Демократиялык социализм партиясы ж. б.
Табияты. Германиянын аймагы кеӊдик багытта созулуп жаткан 3 ири орографиялык объектиден турат, алар – түндүк бөлүгүндөгү Түндүк Германия ойдуӊу, борбордук бөлүгүндөгү – Ортонку Германия

Шварцвальд тоо массиви.

тоолору, түштүгүндөгү – Альп тоолору ж-а Бавария бөксө тоосу. Германиянын аймагына Альп тоолорунун түндүк тармактары кирип турат. Анын батыш бөлүгүндө кумдук тоо тектеринен түзүлгөн жапыз кырка тоолор басымдуулук кылат. Бирок, Баварияда (Мюнхенден түштүктө) жайгашкан Акиташтуу Түндүк Альп тоолорунда Германиянын эӊ бийик жери – Цугшпитце чокусу (бийиктиги 2963 м) орун алган. Альп тоолорунан түндүктө тоонун талкаланды – кум, чополуу тектерине толгон четки тектоникалык ийилүүдө түздүк (альп форланды) пайда болгон. Ал Альп тоолорунан түндүктү карай акырындап жантайып, Дунай өрөөнүнө кошулат. Түздүктө плейстоцендеги муз каптоодон калган кесек тоо тектер – аяккы мореналар жапыз дөбө-дөӊсөлүү жалдарды пайда кылган. Жалдар аралыгындагы ойдуӊдарды саздар м-н көлдөр ээлейт. Мореналардан түндүктө мөӊгү суулары агызып келген шагыл-таштар Мюнхен түздүгүн ж-а дарыя тектирлерин пайда кылган.
Орто бийиктиктеги Орто Германия тоолору байыркы тоо тектерден түзүлүп, Альп тоолору көтөрүлө электе эле мында Европаны батыштан чыгышты кесип өткөн зор тоо системасынын бир бөлүгү болгон. Карбон мезгилинде алардын чет-жакаларында ж-а тоо аралык ойдуӊдарында саздуу дельталар түзүлүп, Рур, Саар, Ахен көмүр бассейндери пайда болгон. Байыркы тоо массивин түзгөн чулу тоо тектер үбөлөнүүгө дуушарланган. Кийин ал массивдердин айрымдары көтөрүлүүгө дуушарланып, Рейн Сланецтүү тоолору, Шварцвальд, Гарц сыяктуу тоолор жаралган. Германиянын аймагына татаал түзүлүштөгү Чех токоюнун бир аз бөлүгү да кирип турат. Анын түштүк-чыгышында Бавария Токою, түндүк-чыгышында Саксония Кендүү тоолору орун алган. Бул тоолордун жону плато сымал жайык, түздүктөрдөн тепкичтенип көтөрүлүп, бийиктиги 1000 м чейин жетет. Айрым чокулары, мисалы, Шварцвальд тоосундагы Фельдберг чокусу 1493 мге жетет. Кыр бөлүгү тик беттүү, токойлуу өрөөндөр м-н тереӊ тилмеленип, алар кээде тоо этектериндеги түздүктөргө чейин түшөт. Алардын ичинен эӊ өзгөчөлөнүп турганы – Рейн грабени, ал Вогез ж-а Шварцвальд тоолорун кесип өтөт. Рейндин тектирлерин жүзүмзар ээлейт.
Чопо, кумдук, акиташ тектеринен түзүлгөн тоо аралык ойдуӊдарында денудациянын таасиринен капталдары тик куэста жалдары пайда болгон. Эӊ ири Шваб Альб куэстасы Германиянын түштүгүндө Майн ж-а Неккар дарыяларынын алаптарында жайгашып, 1000 мден жогору көтөрүлөт. Түндүк Германия тоолорунун түндүк чет-жакасы боюнча кумдук, акиташ тектүү катмарлары чыгып, жал-өрөөндөрдүн айкалышып жатышына шарт түзөт. Батышында бул ландшафтты Везер дарыясы кесип өтөт. Анын эӊ кууш жери – Вестфалия Дарбазасында байыркы герман уруусунун башчысы – Арминийдин статуясы орнотулган (ал б. з. 9-кылымында римдиктердин 3 легионун талкалаган). Вестфалиянын (Рурдун көмүрлүү катмарларынын астында жаткан) жантайыӊкы куэсталары м-н Тюрингия бассейнинин куэста ландшафтынын окшоштугу байкалат. Айрым жерлерде альп тоо пайда болуу кыймылынын таасиринен жаралган тереӊ ойдуӊдарды деӊиз ж-а көл алаптары ээлеп, алар чопо, кум, шагыл таштарга толгон (мисалы, Жогорку Рейн, Кёльн ойдуӊдары). Кёльнде күрөӊ көмүрдүн ири запасы бар. Ортонку Германия тоолорундагы ургаалдуу жанар тоо процесстери жаракалардагы тектоникалык кыймылдарга байланыштуу болгон. Байыркы жанар тоолор (мисалы, Гессендеги Фогельсберг массиви, бийиктиги 774 м) эрозиядан өтө өзгөрүп кеткен, ал эми Айфел кратерлери ж-а күл конустары өзгөрүлбөй сакталып калган. Германиянын аймагында алгачкы адамдар пайда болгондо бул жанар тоолор атылып турган. Байыркы жанар тоонун активдүүлүгүн мындагы көптөгөн минералдуу ысык булактар айгинелеп турат. Ортонку Германия тоолорундагы ландшафттын өзгөчө тиби аны түзгөн тоо тектердин ж-а рельефтин формаларынын ар түрдүүлүгү м-н байланыштуу. Ыӊгайлуу өрөөндөрдө жыгач үйлөрү басымдуулук кылган кыштактар, чептер м-н курчалган соода шаарлары жайгашкан. Тоо капталдарындагы бак-дарактар, жүзүмзарлар улам жогорулаган сайын тик беттерде чер токойлор м-н алмашат; алардын арасында эски сепилдердин чалдыбарлары кездешет. Түндүк Германия ойдуӊу өлкөнүн түндүк бөлүгүн бүт ээлейт; жазылыгы батыш бөлүгүндө 150 кмдей, батышты карай акырындап кеӊейет. Бавариянын тоо этектериндеги түздүктөрүндөгүдөй эле мында да негизинен борпоӊ тектер – шагыл-таш, кум, чопо кеӊири таралып, арасында күрөӊ көмүрлүү катмарлары кездешет. Рельефинин формасы негизинен плейстоцендеги үч жолку муз каптоодон калыптанган эӊ кеӊири таралган формалар: аяккы мореналардан пайда болгон жал, дөбө-дөӊсөөлөр, морена түздүктөрү, көптөгөн булуӊдар (фьёрддор), лагуналар («бодден»), кумдуу жерлер (гесттер), ваттар, марш-

Түндүк деӊиздин жээги (Шлезвиг-Гольштейн).

тар. Өсүмдүк тамырлары м-н бекемделген морена субстраты шамал эрозиясына – дефляцияга дуушарланып, кум дөбөлөрүн – дюналарды пайда кылат. Мелүүн деӊиздик к л и м а т өкүм сүрөт. Жалпысынан атмосферанын батыш циркуляциясы үстөмдүк кылат; түндүктөн муздак, түштүктөн жылуу аба согот. Кышында Түндүк Атлантиканын суусу кургактыкка караганда жылуу болгондуктан, Европага жылуу аба согуп турат. Абанын төмөнкү темппературасы Сибирдин муздак аба массасынан келген антициклонго байланыштуу. Бул мезгилде Түндүк Германия ойдуӊунда абанын температурасы 12°Сге чейин, кышында чыгышты карай төмөндөйт; январдын орточо 0°С изотермасы Любек – Бонн сызыгы боюнча өтөт. Түштүктө температура бийиктикке байланыштуу төмөндөйт. Кар катмары түндүктө 20–25 күн, Түштүк Баварияда 40 күндөн ашык, Альп тоолорунда ж-а Шварцвальда 100 күндөн ашык жатат. Жайында тескерисинче, абанын температурасы түштүктү карай көтөрүлүп, эӊ жогорку температура Жогорку Рейн ойдуӊунда катталган, анда июлдун орточо температурасы 19°С. Түндүк Германия ойдуӊунда жайкы температура чыгышты ж-а түштүк-чыгышты карай көтөрүлөт. Июлдун орточо температурасы Берлинде 18,5°С. Жылдык жаан-чачындын орточо өлчөмү Түндүк Германия ойдуӊунда, Түндүк деӊиз жээгинде 750 ммге жетип, чыгышты карай акырындап азаят. Түздүктөрдөн түштүктү карай рельефтин тоо-өрөөндүүлүгүнө жараша жаан-чачындын таралышы татаалдашат: тоолордо 1000 ммден ашык, кээде 2000 ммге чейин жаайт, ал эми айрым туюк ойдуӊдарда 500 ммден ашпайт. Ошондой эле Ортонку Германиянын жаан-чачындан ыктоо жаткан түндүк тилкесинде да аз түшөт. Германиянын дээрлик бардык жеринде жаан-чачындын максимуму жайга туура келет; жумшак климаттуу түндүк батыш жээк бөлүгүндө гана жаан-чачындын басымдуу бөлүгү кышында жаайт.
Германиянын эӊ ири д а р ы я с ы – Рейн; анын куймаларынын көбү Альп тоолорунан башталып, Рейн Сланецтүү тоолорун кесип өтүп, Түндък Германия түздүгү аркылуу Түндък деӊизине куят. Жайдын башталышында тоодогу кардын эришинен суусу кирет. Рейндин Түндък Германия тоолорунан башталган куймаларынын режими башкача болуп, агымынын максимуму буулануу эӊ төмөн болгон кыш мезгилине туура келет. Бул эки режимдин айкалышынан Рейндин суусу дайыма мол ж-а агымы туруктуу болуп, кеме каттоого ыӊгайлуу шарт түзүлөт. Германиянын башка дарыяларынын көбү Ортонку Германия тоолорунан башталат. Алар негизинен Рейндин куймалары, ошондой эле Везер ж-а Эльба дарыялары (Түндүк деӊизге куят). Одер ж-а анын негизги куймасы – Нейсе. Өлкөнүн түштүгүнөн Шварцвальддан Дунай башталып, чыгышты карай агат. Анын суу режими Альп тоолорунан башталган оӊ куймаларынын таасиринен түзүлөт. Жайкы ташкын ж-а кышкы межень навигацияга терс таасирин тийгизет.
Т о п у р а к кыртышынын ар түрдүүлүгү негизинен түпкү тектерге ж-а кумдуктарга байланыштуу. Түндүк Германия ойдуӊунун кумдуу субстраты, айрыкча вереск бадалдарынын ж-а кызыл карагайлуу токойдун астындагы өтө жуулма, кычкыл, күрсүз топурактары айыл чарба өсүмдүктөрүн өстүрүүгө ыӊгайсыз. Кычкыл саз топурактарынын ири ареалдары кездешет. Жээктердеги марш кыртышы мелиорациядан кийин күрдүү топуракка айланат. Ортонку Германия тоо массивдеринин түпкү тектери серүүн нымдуу климаттуу шартта узак убакыт бою үбөлөнүүгө дуушарланып, токойдун жуулма кычкыл коӊур топурагы пайда болгон. Алар жайыт же токой өстүрүү үчүн пайдаланылат. Эӊ күрдүү топурактар ойдуӊдарда ж-а дарыя тектирлеринде, айрыкча лёсстуу жерлерде таралган кара топурак; ал Гарцтан чыгышта ж-а Тюрингия бассейнинде кездешип, бара-бара токойдун коӊур топурагына өтөт. Мурда бул аймактар жазы жалбырактуу токой м-н капталган; азыр алардын жарымына жакыны кыйылып, айдоо жерлерге айландырылган. Коӊур топурактар (бурозём) тобуна кирген кыртыш Шлезвиг-Гольштейндин чыгышындагы морена түздүктөрүндө, Бавариянын тоо этектеги түздүктөрүндө таралган. Альп тоолорунун топурактары бийиктик алкатуулукка ж-а капталдардын тиктигине жараша өзгөрөт. Алар – жука катмарлуу таштак топурактар.
Германиянын калк жыш отурукташып, токою кыйылып, же бак-дарактар отургузулган жерлеринде табигый ө с ү м д ү к т ө р дээрлик калган эмес. Өлкөнүн түндүгүндөгү жазы жалбырактуу эмен, кайыӊ токойлору, жүздөгөн жылдар бою жайыт катары пайдаланылган вереск бадалдары курчаган аймактар айдоо жерлердин ареалына айландырылган. Азыр вересктер коруктарда гана калган. Күрсүз топурактуу жерлерге бак-дарак, айрыкча кызыл карагайдын тез жетилүүчү түрлөрү отургузулат. Ортонку Германиянын жапыз тоолору кооз бук токою м-н капталып, отургузулган карагай токоюнун ири массивдери м-н айкалышып өсөт. Кумдак жерлерде кызыл карагайлуу массивдер бар. Ортонку Германиянын бийик тоолорунда ж-а Альп тоолорунда бук токою бийиктеген сайын бук-көк карагайлуу, андан жогору карагайлуу токой м-н алмашат. Эӊ бийик тоо массивдеринде, ошондой эле Альп тоолорунда 2200–2800 м бийиктиктен жогору чөп өсүмдүктөрү, эӊилчектер ж-а мамык чөптөр өсөт. Гүл өсүмдүктөр өтө көп.
Германиянын табиятты коргоо боюнча эзелтен эле өзгөчө салттары болгон; мамлекеттик ж-а жамааттык ири токой аянттарында аӊчылык ж-а токой кыюу жөнгө салынган. Өлкөдө миӊдеген коруктар, Батыш Германияда андан сырткары түрдүү ландшафттык аймактарда айрым улуттук парктар, анын ичинде Бавария Токоюнда, Берхтесгаден Альп тоолорунда, Түндүк деӊиздин ваттуу жээктеринде уюшулган. Кийинки мезгилде кислоталуу жамгырдан токой өтө жабыркап, Батыш Германияда атмосферага зыяндуу заттарды чыгарууну чектеген чаралар көрүлгөн. Мисалы, азыркы жылуулук станциялардын бардыгы чаӊ, күкүрт диоксидин ж-а азот оксиди таштандыларын чыгарбоо боюнча чараларды көрүп, автомобилдердин бардыгы алардан чыккан газдардагы зыяндуу заттарды тосуучу атайын курулмалар м-н жабдылган. Мурдагы Германия Демократиялык Республикасында (ГДР) ж-а ага чектеш Чехословакияда күрөӊ-көмүр көп жагылып, атмосферанын өнөр жайлык булгануусун чектөө чаралары көрүлгөн эмес. Натыйжада токой, айрыкча ал өлкөлөрдүн чек арасындагы аймактарда өтө жапа чеккен. ГДР м-н ГФР кошулгандан кийин күрөӊ көмүр шахталары жабылып, чыгыш германиялык маркадагы автомобилдерди чыгаруу токтотулган. Азыр Германияда атмосферага кетүүчү уулуу заттарды азайтуу ж-а көлмөлөрдү, агын сууларды тазалоо боюнча өтө кымбат экологиялык программаларды ишке ашыруу чаралары көрүлүүдө. Өлкөнүн аймагынын 31,7% коргоого алынган; мындай табигый аймактын саны 7,6 миӊден ашык. Алар 14 биосфералык резерват (жалпы аянты 1559 миӊ га), эл аралык маанидеги 31 суулуу-саздак жер (829 миӊ га), 15 улуттук парк (130 миӊ га), 87 табият паркы, табиятты коргоочу миӊдеген облустар (заказник режиминде), табият эстеликтери. Эоцендин флорасынын ж-а фаунасынын жер алдынан табылган калдыктары бар жерлер, Мускер ландшафттык парк Бүткүл дүйнөлүк мурастардын тизмесине кирген.
Калкынын 91,5%ин немистер түзөт. Калгандары – цыгандар, даниялыктар, лужицалыктар, фриздер, голландиялыктар улуттук азчылык статусуна ээ. Калкынын 8%ке жакынын иммигранттар – Европадан ж-а АКШдан келгендер (италяндар, сербдер, герман-швейцариялыктар, поляктар, орустар, гректер, испандар, хорваттар, түрктөр ж. б. улуттар түзөт). Калкынын саны 1939-жылы 69,3 млнду, согуштан кийин 43 млнду, 2006-жылы 82,5 млнду түзгөн. Төрөлүү деӊгээли: 1000 адамга 8,25 бала (2006; дүйнөдөгү эӊ төмөнкү көрсөткүч), өлүм-житим 1000 адамга 10,62 адам (Батыш Европадагы айрым өлкөлөрдүкүнөн жогору, бул негизинен кары курактагы адамдардын көптүгүнө байланыштуу). Ал эми иммигранттарда төрөлүү жалпы өлкөнүн орточо көрсөткүчүнөн кыйла жогору. Өлкөдөгү демографиялык проблемалардын бири калктын картайуусу: улгайган курактагылар (65 жаштан жогору) 18,9%ти (европалык орточо көрсөткүчтөн кыйла жогору), 14 жашка чейинки өспүрүмдөр 14,4%ти, эмгек курагындагылар (15тен 64 жашка чейинкилер) 66,7%ти түзөт. Орто эсеп м-н 100 аялга 96 эркек туура келет. Өмүрдүн орточо узактыгы 78,8 жаш (эркектердики 78,1, аялдардыкы 82,8 жаш, аялдардын жашынын орточо узактыгы боюнча дүйнөдө алдыӊкы орундардын бирин ээлейт). Калкынын орточо жыштыгы боюнча (1 км² жерге 231 адам) Еропада 4-орунда (Нидерланд, Бельгия, Улуу Британиядан кийин). Шаар калкы 87% (Европада алдыӊкы орундардын бири). Ири шаарлары: Берлин Гамбург, Мюнхен. Германиянын, ошондой эле бүт Батыш Европанын калкы негизинен Рейнди бойлой жайгашкан. Иштегендер өлкөнүн калкынын 42,32 млнун, анын 65,6% тейлөө чөйрөсүндө, 31,9%и өнөр жайы м-н курулушта, 2,5%ти айыл, токой ж-а балык чарбаларында иштейт (2005).
Тарыхы. Археологиялык маалыматтар боюнча Германиянын аймагында адам төмөнкү палеолитте, б. з. ч. 500–300 миӊ жыл мурун жашаган. Гейдельберг адамы (Мауэрде), неандерталдыктын (Неандерталь) калдыктары табылган. Б. з. ч. 3–2 миӊ жылдыкта Германияны жердеген уруулар мал чарбачылык ж-а жер иштетүүчүлүк м-н кесиптенишкен. Германиянын аймагынын басымдуу бөлүгүн ээлеген байыркы герман уруулары б. з. ч. 1-миӊ жылдыктын аягында Рим мамлекетинин кол салууларына дуушарланган. Римдин Рейн дарыясынан чыгыш аймактарды каратып алууга жасаган бир нече жолку аракеттери ийгиликсиз аяктаган. 4–6-кылымдарда көптөгөн уруулардын жер которуусу ж-а алардын жергиликтүү уруулар м-н өз ара аралашуусунун натыйжасында германдардын жаӊы уруулук бирикмелери пайда болгон. Элдердин Улуу көчүүсү доорунда Германияда (Рейн, Эльба дарыялары м-н Альпынын аралыгында) алеман, бавар, тюринг, сакс, фриз ж. б. уруулар отурукташкан. 6–8-кылымдарда бул уруу союздарын франктар багындырып, Франк мамлекетинин курамына кошкон, ушул эле мезгилде герман урууларынын арасында христиан дини таркай баштаган. Франк мамлекети кулаганда (843-жыл, Верден келишими) герман уруулары жашаган аймак өзүнчө бөлүнүп, Германия Чыгыш-Франк королдугунун (Людовик Немецкийге тийген) курамына кирген. Анын не-

гизинде 10-кылымда өз алдынча Германия королдугу түзүлгөн. 962-жылы германдар Түндүк ж-а Орто Италияны каратып, Оттон I Рим папасынан император титулун алып, Ыйык Рим империясы түзүлгөн; ал 1806-жылга чейин өкүм сүргөн. 10–15-кылымдарда славяндар ж-а Балтика боюндагы элдер мекендеген бир топ аймактар каратылган. 11-кылымдын аяк ченинен Германияда феодалдык мамилелер өөрчүп, шаарлар дүркүрөп өсө баштайт. Кээ бир шаарлар (Кёльн, Аугсбург, Майнц ж. б.) мурдагы рим сепилдеринен өсүп чыкса, кээ бирлери соода ж-а кол өнөрчүлүк кыштактары катары пайда болгон. 11-кылымдын орто ченинде айрым феодалдар өз алдынча болууга умтулат. Ага немец феодалдарынын Чыгышка экспансиясы белгилүү даражада жардам берген. 12-кылымда Фридрих I Барбароссанын бир нече ийгиликтүү жортуулдарынын натыйжасында Ыйык Рим империясынын аймагы кеӊейген. 13-кылымдан баштап ири княздар көз карандысыз боло баштайт. Алардын өтө кубаттуулары (курфюрсттар) иш жүзүндө жалпы мамлекеттик маанилүү иштерди чечишип, королду (императорду) шайлоого укуктуу болушкан. 16-кылымдын баш ченинде Германияда католик чиркөөсүнө каршы коомдук кыймыл – Реформация башталган. Бул мезгилде Дыйкандар согушу (1524–26) чыгып, Түштүк-батыш ж-а Борбордук Германияга жайылган. Княздар реформацияны өз мүдөөсүнө пайдаланып, чиркөө жерлери м-н чиркөөнү бүт бойдон баш ийдиришкен. 16-кылымдын аягы – 17-кылымдын башында соода жолдорунун Жер Ортолук деӊизден Атлантикага которулуусу Германиянын экономикасына терс таасирин тийгизген. 1618–48-жылдардагы Отуз жылдык согуш Германиянын абалын андан ары начарлатат. Вестфалия тынчтыгы (1648) Германиянын бытыранды болушун юридикалык жактан бекемдеген. Анын аймагы 300гө жакын княздыкка бөлүнөт. 17–18-кылымдарда эли немец тилинде сүйлөгөн эки ири мамлекет – Австрия м-н Пруссия күч ала баштайт. Революциядан чочулаган немец феодалдары м-н княздары биргелешип, революциячыл Францияга каршы чыгат. 1792-жылы апрелде Австрия – Франция согушунун башталышы Австрия м-н Пруссия биригүүсүнө алып келет. Бирок француз армиясы алардын күчүн талкалап, 1795-жылы Пруссия Франция м-н сепараттык тынчтыкка кол коёт. 1803–04-жылдары Наполеон Iнин аракети м-н Германиядагы майда мамлекеттер жоюлат да, ири княздыктар (Австрия м-н Пруссияга каршы пайдалануу үчүн) түзүлөт. 1806-жылы Пруссия Франция м-н кайра согушуп, дагы жеӊилет. Ушул жылы Наполеондун протектораттыгы м-н Рейн союзу (16 немец мамлекети кирген) түзүлөт. Наполеондун бийлиги кулагандан кийин, Вена конгрессинин (1814–15) чечими м-н Австрия башчылык кылган Герман союзу (ага 39 немец мамлекети кирген) түзүлүп, анда Австрия башчылык кылган. Германияда 1848–49-жылдары буржуазиялык-демократиялык революция болуп өтөт. Бул революция өлкөнү бириктирүү максатын көздөгөн. Революциянын жеӊилиши Германиянын «жогортон» зордук м-н биригишин шарттайт. 1862-жылы Помераниялык юнкер О. Бисмарк канцлердикке дайындалып, Германияны «темир жана кан» м-н бириктирүү жолуна түшөт. Пруссиянын Дания (1864), Австрия (1866), Франция (1870–71) м-н согуштары Германияны бириктирүүгө алып келет. 1871-жылы Германия империясы түзүлүп, Пруссиянын королу Вильгельм I император деп жарыяланган. 19-кылымдын аягы – 20-кылымдын башында Германия экономикалык жактан тез өнүгүп, экономикалык көрсөткүчтөрү боюнча Европада биринчи орунга чыгат. Германия Африкада бир нече колонияларды басып алат. Герман империализми башка империалисттик державалар бөлүп алган жер шарын кайра бөлүштүрүүгө умтулуп, анын агрессиячыл саясаты 1-дүйнөлүк согушка (1914–18) алып келген. Бул согушта Германия ж-а анын союздаштары (Үчтүктөр союзу) жеӊилүүгө учурап, Версаль тынчтык келишиминин (1919) шарттары боюнча колонияларынан ж-а аймагынын бир бөлүгүнөн ажыраган. 1918-жылы ноябрда Германиядагы революциянын жыйынтыгында монархия кулатылып, 1919-жылы 31-июлда Веймар Республикасынын түзүлүшү жарыяланган. Версаль тынчтык келишиминин оор шарттары, 1929–33-жылдардагы дүйнөлүк экономикалык кризис Германиянын абалын начарлаткан. 1933-жылы Германияда Гитлер фашисттик диктатураны орнотуп, милитаристтик саясатты баштаган. Германия Япония м-н «Антикоминтерндик пактыны» (1936) түзүүгө демилгечи болгон, 1937-жылы ага Италия кошулган. 1936–39-жылдары гитлердик Германия ж-а фашисттик Италия республикасы Испанияга каршы интервенция жасаган. 30-жылдары Германия коӊшу мамлекеттерге каршы багытталган агрессия жолуна түшкөн. 1938-жылы мартта Австрияны (аншлюс), 1938–39-жылдары Чехословакияны басып алган. Гитлердик Германия 1939-жылы 1-сентябрда Польшага кол салып, 2-дүйнөлүк согушту баштайт. 1940-жылы гитлерчилер Дания, Норвегия, Люксембург, Бельгия, Голландияны басып алып, Францияны багындырган. Алар 1941-жылдын башында Грекия м-н Югославияны караткан. Ал эми 1941-жылы 22-июнда СССРге кол салган. 1945-жылы 8-майда фашисттик Германия антигитлердик коалицияга кирген мамлекеттерге багынып берди. Натыйжада өлкө 4 зонага (советтик, америкалык, англиялык, франциялык) бөлүндү. Потсдам конференциясында (1945) 4 держава Германияда демилитаризациялоо, денацификация ж-а демократиялаштыруу жүргүзүүгө милдеттенишкен. 1946-жылы 2-декабрда АКШ м-н Улуу Британия өздөрү оккупациялап турган зоналарын бириктирүү («Бизония») келишимине кол коюшту. 1948-жылы Батыштагы державалар өз зоналарын бириктирүү ж-а батыш Германияда сепараттык мамлекет түзүү чечимин кабыл алышты. 1949-жылы өлкө эки бөлүккө бөлүнүп, батышта – Германия Федерация Республикасы (ГФР, борбору – Бонн шаары) ж-а чыгышта – 1949-жылы 7-октябрда советтик аскерлер турган аймакта Германия Демократия Республикасы (ГДР, борбору – Берлин шаары) түзүлгөн. Эки герман мамлекети бири-бирине каршы аскердик-саясий союздарга кирген ж-а эки башка өнүгүү жолуна түшкөн. АКШнын колдоосу м-н ГФРдин экономикасы тез өнүккөн. 1949–63-жылдары ГФРдин тарыхында «Аденауэр доору» аталды. Бул мезгилде ГФР бир топ экономикалык ийгиликтерге жетишти. Германия алдыӊкы өлкөлөрдүн катарына чыкты. В. Брандт (1969–74) ж-а Г. Коль (1982–99) жетектеген мезгилде ГФР Батыш Европа мамлекеттери м-н саясий ж-а экономикалык интеграциялануу процессин жүзөгө ашырды. Ал эми социалисттик өнүгүү жолун тандаган ГДР коӊшу мамлекеттен өнүгүү деӊгээли боюнча бир топ артта калган. Анын жарандары ГФРге массалык түрдө өтө баштаган. 1961-жылы эки герман мамлекеттин ортосуна тосмо – Берлин дубалы орнотулган. 1982-жылы канцлердик постту Г. Коль ээлеген. 1990-жылы 3-октябрда ГФР ж-а ГДР биригип, Берлин шаары бириккен Германиянын борбору деп жарыяланган. 1998-жылы парламенттик шайлоодо ГСДП жеӊип чыгып, лидери Г. Шрёдер канцлер болуп дайындалган. Тышкы саясатта Германия 2002-жылы АКШнын Иракка кол салуусуна каршы чыккан. 2005-жылы аялдардан биринчи жолу шайлоонун жыйынтыгы м-н А. Меркель ГФРдин федералдык канцлери болуп шайланды.
Фукусима-1 атомдук электр станциясындагы авариядан кийин Германиянын коомчулугу Германияда атомдук энергетиканын иштешине каршы чыккан. Буга жооп кылып, Меркель жакынкы он жылдыкта өзөктүк тутумду өчүрүп, көмүр ж-а жаратылыш газынан тышкары, шамал ж. б. альтернативдүү энергия булактарына таянуу пландарын жарыялады. 2015-жылы өлкө миллиондон ашуун качкындарды ж-а мигранттарды кабыл алып, мигранттарды салык кирешелерине ж-а калктын тыгыздыгына жараша федералдык штаттарга бөлүштүрүп берген квота системасын иштеп чыккан. Кыргызстандын ГФР м-н байланышы системалуу ж-а туруктуу өнүгүүдө. Германия – Кыргызстанга негизинен техникалык ж-а финансылык жардам көргөзгөн мамлекеттердин бири. Ошондой эле аскердик-саясий, билим берүү-гуманитардык, социалдык-экономикалык биргелешкен долбоорлор ишке ашырылууда.
Экономикасы. Германия – өнүккөн индустриялуу өлкө. ИДПнин көлөмү боюнча (2019-жылы 3,862 трлн доллар) дүйнөдө 5- (АКШ, Кытай, Япония, Индиядан кийин), Европада 1-орунда, аны киши башына бөлүштүргөндө (30 миӊ доллар чамасында) дүйнөдө 18-, Европада 13-орунду ээлейт. Саны боюнча кичи ж-а орто бизнестеги ишканалар басымдуулук кылып, анда ИДПнин 49% өндүрүлөт. Ал эми ИДПнын 51% өлкөгө ж-а чет элдик капиталга таандык ири компаниялар түзөт (2003).
Өнөр жайында ж-а курулушта Германиянын ИДПсинин 28,6%и түзүлөт. Германия индустриясы сатуу наркы (550 млрд доллар чамасында; 2004) боюнча дүйнөдө 3-орунду (АКШ, Япониядан кийин) ээлейт. Өнөр жай өндүрүшүнүн структурасында иштеп чыгаруу индустриясынын тармактары үстөмдүк кылат.
Башкы өнөр жай тармактары – машина куруу (айрыкча жалпы ж-а транспорттук, электр-техникалык ж-а электроника өнөр жайы, так механика ж-а оптика) ж-а химия (фармацевтика, резина

Рейн дарыясынын өрөөнүндөгү өнөр жай зонасы.

техникалык кошо); эски тармактардан тамак-аш (анын ичинде суусундук, тамеки ж. б.), целлюлоза-кагаз ж-а жыгач иштетүү, полиграфия өнөр жайлары өзгөчөлөнөт.
Өлкөнүн отун-энергетикалык структурасында нефть ж-а нефть продуктусу 39%ти, көмүр (таш ж-а күрөӊ көмүр) 25%ти, табигый газ 22%ти, ядро энергиясы 12%ти, гидроэнергия ж. б. калыбына келүүчү энергия (негизинен шамал энергиясы) 2%ти түзөт. Көптөгөн батыш өлкөлөрдөй эле Германия да импорттук энергияга өтө көз каранды. Энергияга болгон муктаждыктын 74%ин импорт камсыз кылат (2005). Өзүнөн нефть аз (2005-ж. 3,7 млн т ) казылып алынат. Газ казып алуу боюнча Европада Россия, Улуу Британия, Норвегия, Нидерланддан кийинки 5-орунду ээлейт; экономикасынын газга болгон муктаждыгынын ¹/₅ бөлүгүн гана камсыз кылат. Табигый газды негизинен Россиядан, Норвегиядан, Нидерланддан, Польшадан, ошондой эле Түндүк деӊиздин британиялык ж-а даниялык секторлорунан алат. Газ ж-а нефть кендери Түндък Германия ойдуӊунда, Альп өндүрүндө жайгашкан. Германия 2005-жылы 112,2 млн т нефть сырттан сатып алган, анын 29% Россияга, 18% Норвегияга, 13% Улуу Британияга, 33% (нефть экспорттоочу өлкөлөрдүн уюмуна (ОПЕК) мүчө мамлекеттерге (анын ичинде 11% Ливияга) таандык.
Таш көмүр өнөр жайы мурда өлкөнүн экономикасында өтө маанилүү болсо, 1950-жылдардын ортосунан ал кризистик абалда. Көмүр казып алуу жылдан жылга төмөндөөдө (1955-жылы 72 млн т казып алынса, 2005-жылы 25 млн тга гана жеткен). Көмүрдүн 93% Европадагы эӊ ири Рур (Түндүк Рейн-Вестфалия жеринде), 7% Саар көмүр бассейндеринен казып алынат. Рур көмүр кенинин базасында континенттик Европадагы ири металлургия, машина куруу, электр-энергетика, химия индустриясы түзүлгөн, «RAG AG» компаниясы Рур бассейнинде өндүрүлгөн көмүрдүн 95%ин көзөмөлдөйт. Мурда таш көмүрдү экспорттоочу өлкө азыр көмүрдү сырттан (Польша, ТАР, Австралия, АКШ, Колумбиядан, ошондой эле Россия, Кытайдан) сатып алууда. Германия күрөӊ көмүрдү казып алуу боюнча (2003-жылы 181,7 млн т) дүйнөдө 1-орунда турат. Ал негизинен электр-энергетика ж-а химия өнөр жайларында пайдаланылат. Күрөӊ көмүрдүн негизги кендери – Төмөнкү Рейн, Ортоӊку Германия, Төмөнкү Лауз бассейндеринде. Кен ачык жол м-н казылып алынат.
Өлкөдө нефтини кайра иштеп чыгаруучу 17 завод бар; алардын кубаттуулугу боюнча Германия Европада 3- (Россия, Италиядан кийин), дүйнөдө 7-орунду ээлейт. Мурда «Достук» кууру аркылуу ГДРди СССР нефть м-н камсыз кылып турган. Нефтини кайра иштетүүнүн негизги борборлору: Гамбург, Ингольштадт, Карлсруэ, Гельзенкирхен ж-а Кёльндин чет-жакалары.
Электр-энергиясынын аныкталган кубаттуулугу 118 миӊ МВт (Европада 2-, дүйнөдө АКШ, Кытай, Япония, Россиядан кийин 5-орунда). Анын 519,5 млрд кВт . с өлкө ичинде пайдаланылат. Өндүрүлгөн энергиянын 63% ЖЭСке, 30% АЭСке, 4% ГЭСке, 3% башка типтеги электр станцияларына (анын ичинен 2,5% шамал электр курулмасына) туура келет. ЖЭСтер негизинен таш көмүр (28%) ж-а күрөӊ көмүрдү (25%), ошондой эле табигый газды (9%), мазутту (1%) пайдаланат. АЭСтен электр энергия өндүрүү боюнча Г. дүйнөдө 4-орунду (АКШ, Франция, Япониядан кийин) ээлейт. Батыш жерлеринде 14 АЭС (кубаттуулугу 21 миӊ МВтдан ашкан 19 генератор) иштейт. Ядро отунун алуу үчүн Германия сырттан уран рудаларын (негизинен Канада, Австралия, Нигерден), уран концентратынын чала продуктусун (урандын гексафторидин – Канададан, Франциядан, Улуу Британиядан) алат. Германиянын гидроэнергия ресурстары чамалуу гана, ыӊгайлуулары пайдаланылууда. Эӊ ири ГЭС – «Witzan», анын кубаттуулугу 200 МВт. ГЭСтери негизинен Альп тоолорундагы ж-а анын өндүрүндөгү дарыяларга курулган. Германия – энергиянын альтернативалуу булактарын пайдалануу боюнча дүйнөдөгү алдыӊкы өлкөлөрдүн бири. Түндүк деӊиздин жээгинде Европадагы эӊ ири шамал электр курулмалар паркы бар; алардын кубаттуулугу боюнча (15 миӊ МВт) Германия дүйнөдө 1-орунду ээлейт.
Кара металлургия – Германия индустриясынын эски тармактарынын бири. Ал Рур, Саар бассейндериндеги коксталуучу көмүрдүн ж-а Лотарингия темир кенташынын базасында өнүккөн. 21-кылымдын башталышынан бул тармак импорттук сырьёлорду пайдаланууга өттү. Германия темирди негизинен Бразилия, Австралия, Либерия, Венесуэла, Канада, Кытайдан, өлкөнүн түндүгүндөгү заводдору Швециядан алат. Ошондой эле металл сыныктары да кеӊири пайдаланылат. Өндүрүлгөн чоюн дээрлик өлкөнүн ички муктаждыгы үчүн пайдаланылат) ж-а болот (46,4 млн т) өндүрүү боюнча Германия Европада 2-, дүйнөдө 6-орунду (Кытай, Япония, АКШ, Россия, Түштүк Кореядан кийин) ээлейт. Өнөр жай ишканаларынын көбү (болот эритүүнүн 70%ке жакыны) Рур индустриялуу районунда жайгашкан. Металлургиянын ири борборлору: Дуйсбург (толук циклде иштеген 3 комбинаты бар), Дортмунд, Бремен, Зальцгиттер, Оснабрюк, Чыгыш Германияда – Айзенхюттенштадт. Германия – болот экспорттоочу башкы мамлекет ал дээрлик прокат ж-а труба түрүндө сыртка сатылат; ошол эле убакта кара металлургиянын продукциясынын көп түрү сырттан сатылып алынат.
Түстүү металлургиясынан (негизинен сырттан алынган сырьё м-н иштеген) алюминий өнөр жайы өзгөчөлөнөт. Алгачкы алюминийди өндүрүү (2003-жылы 0,5 млн т чамасында) боюнча Батыш Европада Норвегиядан кийин 2-, дүйнөдө 8-орунду ээлейт. Ири ишканалары Рейн Вестфалия районунда (өндүрүшүнүн ¹/₂ нен ашыгы); негизги борборлору: Эссен, Нойс, Ферде. Ошондой эле жез, коргошун (Батыш Европада 1-орунда), цинк өндүрүлөт.
Машина куруу – индустриянын негизги тармагы; ал металл иштетүү м-н кошо өнөр жай продукциясынын дээрлик ¹/₂ бөлүгүн берет. Сатуу көлөмү боюнча дүйнөдө АКШ, Япониядан кийинки 3-орунду ээлеп, өлкөнүн товардык экспортунун ¹/₂ бөлүгүнөн ашыгын камсыз кылат. Машина куруунун ири тармагы – жалпы машина куруу (өнөр жайында иштегендердин 15%; сатуу көлөмүнүн 11%ке жакыны). Бул тармакта негизинен чакан сериялуу өндүрүштү кесиптенген 4,5 миӊ фирма иштейт. Германия cтанок чыгаруу боюнча дүйнөдө 2-орунда туруп, анын 50%тен ашыгын сыртка сатат; алардын ичинен дүйнөлүк рынокто аспаптык ж-а текстиль станоктору, жыгач иштетүү жабдуулары, пластмасса өндүрүштөрү өтө жогору бааланат. Оор машина куруу өнөр жайы оор машиналарды, крандарды, тоо-шахта ж-а энергетика жабдууларын, оор электр-техникасын, ошондой эле металлургия заводдору үчүн жабдууларды чыгарат. Ишканаларынын көбү Рур индустриялуу районунда.
Автомобиль өнөр жайы – эл аралык германиялык машина курууга адистешкен негизги тармактардын бири. Жалпы автомобиль чыгаруу боюнча дүйнөдө дүйнөлүк автомобилдин 30%) үчүнчү (АКШ, Япониядан кийин), жеӊил автомобилдерди чыгаруу боюнча Япониядан кийинки 2-орунду ээлейт. Ошондой эле жүк ташуучу жеӊил, оор жүк ташуучу машина, автобус чыгарат. Германиядан чыккан белгилүү жеӊил автомобилдер: Volkswagen, BMW, Opel, Audi, Mercedez-Benz машина куруу комбинаттарында кубаттуу локомотивдер м-н кошо атайын максаттагы автомобилдер, дизель, машина куруу продукцияларын, брондолгон танк техникасын (НАТО үчүн «Леопард» танкасын) ж. б. чыгарат.
Авиация ж-а ракета-космостук өнөр жайы граждандык ж-а аскердик самолётторду, вертолёт, ошондой эле ракета ж-а спутник, радар системаларын, авиация ж-а ракета кыймылдаткычтарын чыгарат. Кеме чыгаруу боюнча Түштүк Корея, Япония ж-а Кытайдан кыйла кийинки, ал эми Европада алдыӊкы, орунду ээлейт (21-кылымдын башталышында жылына 0,8 млн рег.-бр. т). Анын 60% экспортко чыгарылат. Электр-техникалык, электрондук ж-а прибор куруу өнөр жайы, ошондой эле кеӊсе машиналарын куруу, офис жабдууларын чыгаруучу тармактары тез темп м-н өнүгүүдө. Германия электр-техникалык ж-а электрондук жабдууларды экспортоочу негизги өлкөлөрдүн бири; анда робот-техникаларды, АЭС үчүн реакторлорду да чыгарат. Германия электрондук өнөр жай өндүрүшүнүн көлөмү ж-а өнүгүү деӊгээли боюнча Европа шериктештиги өлкөлөрүнүн ичинен 1-орунду ээлейт, бирок АКШ м-н Япониядан кыйла артта.
Химия өнөр жайы (фармацевтика ж-а радиотехника кошо) Германиянын чарбалык адистешүүсүнүн маанилүү тармагы болуп саналат. Өндүргөн продукциясынын көлөмү боюнча Г. Европада 1-, дүйнөдө 3-орунду ээлейт; химикаттарды экспорттоо боюнча

Людвигсхафендеги ВАSF комбинатынын аймагы.

дүйнөдө алдыӊкы орунда. Токой ж-а жыгач иштетүү өнөр жайы, курулуш материалдар ж-а айнек-карапа өндүрүү да өнүгүүдө. Жеӊил өнөр жайынын дүйнөлүк рыноктогу эрегиштиги өтө курч (кездеме, килем, трикотаж, спорттук кийимдер, булгаары-бут кийим ж. б.). Полиграфия өнөр жайы өнүккөн. Европа шериктештиги өлкөлөрүнүн ичинен Германия пивосу ж-а тамеки продукциясы боюнча өзгөчөлөнөт. Пиво өндүрүшүнүн көлөмү боюнча (4000ден ашык сорту бар) Германия Европада 1- , дүйнөдө 3-орунду (Кытай, АКШдан кийин) ээлейт; 2 миӊден ашык пиво заводу иштейт. Пиво өндүрүшүнүн ¹/₄ Бавариядан, ¹/₅ Түн. Рейн-Вестифалияда. Шарап чыгаруу боюнча дүйнөдө 6–8-орундарды ээлейт. Эт өндүрүү өнөр жайында (колбасанын түрлөрү ж. б.) чочко этин иштетүү (Европа шериктештигинде 1-орунда) өзгөчөлөнөт. Ошондой эле жууган май, маргарин, быштак, балык продуктуларын, консерва ж. б. продукцияларды да чыгарат. Шоколад чыгаруу боюнча Г. Швейцария, Нидерланд м-н кошо Европада үч алдыӊкы орунду ээлейт.
Айыл чарба өндүрүшүнө (токой ж-а балык чарбалары кошо) ИДПнин 1,1% ж-а иштегендердин 2,8% туура келет (2004). Агрардык сектордо иштегендердин ж-а дыйкан чарбаларынын саны жылдан жылга кыскарууда. Германиянын айыл чарбасы өтө ургаалдуулугу м-н өзгөчөлөнөт. Айыл чарба продукциясын өндүрүүчү дүйнөдөгү алдыӊкы он өлкөнүн ичине кирет (дүйнөлүк көлөмдүн 2,3%); Европада Франция, Италиядан кийин 3-орунда ж-а азык-түлүктүн көлөмү боюнча (2,0%, Франциядан кийин) 2-орунда. Агрардык продукциянын дүйнөлүк соодасында Германия алдыӊкы орундардын бирин (экспорт боюнча АКШ, Франциядан, импорт боюнча АКШдан кийин) ээлейт. Германия азык-түлүккө болгон муктаждыктын 90%ин өзү камсыз кылат, ал эми жетишпеген айыл чарба продукциясын (негизинен тропиктик ж-а субтропиктик мөмө-жемиштерди, жашылчанын айрым түрлөрүн, чай, кофе, какао ж. б.) импорттон толуктайт.
Айыл чарбага жарактуу жери (17,0 млн га) жер фондусунун 54,7%ин ээлейт, анын 68,3% айдоо жер, 30,4% шалбаа, жайыт, жаӊы көчөттөр, 0,7% бак-дарак ж-а огород, 0,6% жүзүмзар. Жер фондусунда айыл чарбага жарактуу жердин үлүшү кыскарып, токой-паркы ээлеген жерлер кеӊейип баратканы байкалган. Германиянын батыш жерлеринде фермер чарбалары басымдуу, чыгышында бир жактуу адистешкен мамлекеттик «элдик ишканалар» ж-а өндүрүштүк кооперациялар бар. Германияда айыл чарба ишканаларынын орточо өлчөмү (2003-жылы 32 га) боюнча батыш (19 га) чыгыш жерлеринин (100 га) ортосунда айырма зор. Германия – айыл чарбасына техниканы колдонуу боюнча (1000 га айдоо жерге 80 трактор туура келет) дүйнөдө алдыӊкы өлкөлөрдүн бири. Айыл чарбасын химиялаштыруу деӊгээли да жогору, бирок прогрессивдүү экологиялык таза технологияны киргизүүгө байланыштуу минералдык жер семирткичтерди пайдалануу жылдан жылга кыскарууда (1990-жылы 3,4 млн т, 2003-жылы 2,6 млн т пайдаланылган). Айыл чарбасынын башкы тармагы – мал чарбасы (айыл чарба продукциясынын жалпы көлөмүнүн 67%). Анын негизи – уй чарбасы (айыл чарба өндүрүшүнүн 40%). Бодо малынын саны боюнча Европада Франциядан гана кийин турат. Сүт ж-а сүт-эт багытындагы мал чарбасынын мааниси зор. Сүт өндүрүү (бир уйдан жылына 6 т дай сүт саап алынат) боюнча Европада 1-, дүйнөдө 4-орунду ээлейт; сүт продукциясынын бир бөлүгүн экспортко чыгарат. Чочконун саны (26,3 млн) боюнча Европада 1-, дүйнөдө Кытай, АКШ, Бразилиядан кийин 4-орунда. Куш ж-а кой (2,7 млн) чарбалары да өнүккөн. Германия эт өндүрүү боюнча Европа шериктештигине кирген өлкөлөрдүн ичинен 1-орунда турат.
Өсүмдүк өстүрүүчүлүк (агрардык продукциянын 33%ке жакыны) көбүнчө мал чарбасынын муктаждыгына байланыштуу; тоют ж-а чөп өсүмдүктөрү себилген аянт азык-түлүк өсүмдүктөрүнөн кыйла кенен; алар – дан ж-а дан-буурчак, картошка, тамыры тоют ж-а чөп (беде, люцерн ж. б.) өсүмдүктөрү, техникалык өсүмдүктөр (рапс, кант кызылча ж. б.); ошондой эле жашылча, мөмө-жемиш, жүзүм ж. б. өстүрүлөт. Дан эгининин дүӊ жыйымы боюнча Германия Европада Франциядан кийинки 2-, дүйнөдө 7-орунду ээлейт. Германия азыктык дан м-н өзүн толук камсыз кылат; ал эми тоюттук дандын кыйла бөлүгүн сырттан сатып алат. Негизги дан эгини – буудай (жыйымы боюнча Европада Россия м-н Франциядан кийинки 3-орунда; андан сырткары арпа (11,0 млн т; Россиядан кийин 2-орунда; айрым сорттору пиво жасоого пайдаланылат), кара буудай (3,7 млн т); ошондой эле жүгөрү (3,7 млн т; жашыл тоют ж-а силос үчүн), сулу (1,0 млн т; дүйнөдө 7-орунда). Кулмак (хмель) жыйноо боюнча дүйнөдө 1-орунду ээлейт.
Токой чарбасында жыгач даярдоо эмес, токойду калыбына келтирүү, өлкөнүн токой фондусун сактоо, токойдун сапатык курамын жакшыртуу маанилүү болуп саналат. Балык чарбасы ички муктаждыкты канааттандыра албайт. Деӊиз балыгы (негизин треска, сельдь), рак сымалдар, молюска; тузсуз суулардан да балык кармалган. Тейлөө чөйрөсү – өлкөнүн ири экономикалык сектору анда иштегендердин саны тынымсыз өсүүдө. Тейлөөнүн жалпы көлөмү ж-а аны экспорттоо боюнча дүйнөдө 3-орунду ээлейт.
Тейлөө чөйрөсүнүн маанилүү тармактары: ишкердик ж-а кесиптик жактан тейлөө финансылык тейлөө, транспорт ж-а байланыш (6,7%), дүӊ ж-а чекене соода (9,6%), мейманкана бизнеси ж-а туризм инфраструктурасы (2,3%), илим, билим ж-а саламаттыкты сактоо (11,7%) ж. б. тейлөө түрлөрү (9,9%).
Германия – дүйнөдөгү эӊ жыш ички транспорттук коммуникациясы бар өлкө. Жүк ж-а жүргүнчү ташууда автомобиль транспортунун мааниси зор. Ички жүктүн 66% автотранспорт, 17% темир жол, 13% ички суу жолу, 3,5% куур транспорту, 0,5% деӊиз каботажы м-н ташылат. Жүргүнчүлөрдүн 90% автотранспорт, 6% темир жол, 4% транспорттун башка түрлөрү (авиация, ички суу жолу, деӊиз ж. б.) м-н ташылат. Автомобиль жолунун узундугу 231,6 миӊ км (2004). Германияда 50 млн автомобиль бар, анын 44,9 млну жеӊил машина (Европада 1-орунда). Калкынын жеӊил машина м-н камсыз болушу (1000 адамга 544 жеӊил машина туура келет) боюнча дүйнөдө алдыӊкы орундардын бирин ээлейт. Темир жолунун узундугу 47,2 миӊ км анын 19,7 миӊ кми электрлештирилген (2005); темир жолунун жыштыгы боюнча Европада Бельгия, Люксембургдан кийин 3-орунда. Жогорку ылдамдык үчүн автомобиль ж-а темир жолдору бар. Германиянын деӊиз порттору аркылуу жылына 250 млн тга жакын жүк ташылат; каботаждык жүк ташуусу 5–8 млн т. Өлкөнүн деӊиз соода флотунун негизин 396 чоӊ кеме түзөт; алардын ар биринин суу сыйымдуулугу 1000 рег.-бр. т. Алар жүргүнчүдөн сырткары контейнер, химикат, нефть, суюлтулган газ (танкерлер м-н) ж. б. ташыйт.

Килдеги кеме верфи.

Ошондой эле Германиянын кеме ээлерине жалпы суу сыйымдуулугу 2,5 млн рег.-бр. т болгон 2300 кеме таандык; алар негизинен Либерия, Панама, Кипр ж. б. өлкөлөрдүн желеги м-н жүрөт. Германия флотунун курамында 13 паром да бар; алар негизинен Скандинавия өлкөлөрү м-н байланыштырат. Эӊ ири деӊиз порту: Гамбург (жүк ташуусу боюнча Европада Роттердамдан кийин 2-, дүйнөдө 8-орунда турат); башка маанилүү порттору Бремен-Бремерхафен (порт түйүнү), Росток, Эмден, Любек, Киль; Германиянын нефть порту – Вильгельмсхафен. Ички суу жолунун өлкөнүн экономикасында мааниси зор (анын узундугу 7467 км; 2005). Дарыялар, каналдар ж-а көлдөр аркылуу жыл сайын 270 млн тга чейин жүк ташылат (анын ²/₃ синен ашыгы мамлекеттер аралык жүктөр). Жүктүн 65%тейи Европанын дарыя транспортунун артериясы болгон Рейн аркылуу ташылат. Дарыя каналдар системасы да өнүккөн; алар: Майн – Дунай (жалпы европ. мааниде; Түндүк деӊизди Кара деӊиз м-н байланыштырат); Орто Германия каналы (Түндүк деӊизге куйган ири дарыялардын, а. и. Рейн, Эльбанын алаптарын бириктирет); Рур каналдары (Рурдун индустриялуу борборлорун Рейн м-н байланыштырат), Дортмунд – Эмс, Эльба каналдары (Төмөнкү Саксониянын өнөр жайлуу борборлорун Гамбург м-н түз байланыштырат). Киль каналы (Түндүк ж-а Балтика деӊиздерин туташтырат) аркылуу дарыя ж-а деӊиз кемелери жүрөт. Авиатранспортунун эл аралык, айрыкча жүргүнчү ташууда мааниси өтө зор. Авиапаркында 1,4 миӊ самолёт бар, анын 377си жүргүнчүлөрдү ташуучу лайнер. Өлкөдө 552 аэропорт ж-а аэродром, 33 вертолёт аэродрому бар, 16 аэропорт эл аралык статуска ээ. Эл аралык эӊ ири аэропорттору: Франк-Фурт-на-Майне (Европада жүк ташуусу боюнча 1-, жүргүнчү ташуусу боюнча Лондондон кийин 2-орунда; жылына 40 млндон ашык авиажүргүнчү ташылат), Мюнхен, Гамбург, Кёльн-Бонн, Дюссельдорф, Берлин ж. б. Нефть куурунун жалпы уз. 3540 км, нефть-продукт кууру 3827 км, газ кууру 25293 км (2004). Негизги нефть куурлары: Трансальм – Лавера (Марсель) – Карлсруэ – Ингольштадт, Генуя – Ингольштадт ж-а Триест – Ингольштадт, Роттердам – Рейн (Кёльнга чейин), Вильгельмсхафен – Кёльн. «Достук» нефть кууру аркылуу Россиядан нефть, ири газ куурлары аркылуу Россиядан (Польша, Чехиянын аймактары аркылуу), Нидерланддан, Түндүк деӊиз жээгинен газ алат. Түндүк Европадан газ кууру (Выборг – Грайфсвальд; Балтика деӊизинин түбү м-н) курулду.
Германия сырткы соодасынын көлөмү боюнча дүйнөдө 2-орунда: 21-кылымдын башында дүйнөлүк товардык экспорттогу үлүшү 10–11%ти, импорттогусу 9–10%ти түздү. Экспортунун ж-а импортунун товардык структурасында даяр продукциялар үстөмдүк кылат. Экспортунда даяр продукциялардын үлүшү 86%, анын 60%ин товардык 5 топ берет: автомобиль куруу, химиялык индустрия, жалпы машина куруу, электр-техника ж-а электроника, так механика ж-а оптика өнөр жай продукциялары; ошондой эле азык-түлүк, полуфабрикаттар, отун, сырьё. Транспорттук машина куруу продукцияларынан – жеӊил ж-а жүк ташуучу автомобилдер, авиация техникалары, автомобиль ж-а авиация кыймылдаткычтары, ошондой эле темир жолдун кыймылдуу бөлүктөрү, деӊиз кемелеринин айрым түрлөрү сыртка сатылат. Германия – азык-түлүк, тамеки, жеӊил өнөр жай продукцияларын (кийимди экспорттоо боюнча дүйнөдө Кытай ж-а Италиядан кийинки 3-орунда) экспорттоочу негизги өлкө болуп саналат. Импортунун структурасында 71%ти даяр продукциялар (транспорт каражаттары, машина ж-а жабдуулар, химикаттар, металлдар, текстиль), 9%ти азык-түлүк, 8%ти полуфабрикаттар, 8%ти отун, 4%ти сырьё түзөт. Сырткы соодасынын 70%тен ашыгы европалык өлкөлөргө таандык. Негизги соода шериктештери: Франция, АКШ, Улуу Британия, Италия, Нидерланд, Бельгия, Австрия, Швейцария, Испания, ошондой эле Япония, Кытай, Россия. Германия дүйнөгө товарларды гана экспорттобостон, ошондой эле капиталды ж-а түрдүү (транспорттук, ишкердик, финансы, камсыздандыруу, соода-далдалчылык, информациялык, рекреациялык) тейлөөлөрдү да экспорттоочу негизги өлкө болуп саналат.

Маданияты. Билим берүү системасы акысыз, борборлошпогон. Окуу 6 жаштан 18 жашка чейин милдеттүү. Орто мектептер негизги, реалдык, гимназия, бириккен болуп бөлүнөт. ЖОЖдорго өтпөй калган орто мектепти бүткөндөр үчүн (18 жашка чейинкилер) милдеттүү кесиптик билим берүү көптөгөн кесиптик окуу жайларында ишке ашырылат. 2003-жылы 9,5 миӊ кесиптик окуу жайынан 2,7 млн окуучу билим алышкан.
ЖОЖдорго университеттер, медициналык, философиялык, спорттук коллеждер кирет. Эски ЖОЖдор: Берлиндеги Гумбольдт университети, Гейдельберг университети, Кёльн университети, Лейпциг университети, Мюнхен университети, Гёттинген университети, Тюбинген университети (1477), Мюнстер университети (1780), Бонн университети (1818). технникалык университеттер: Брауншвайга (1745), Берлин (1946), Дрезден (1828) ж. б.
Ири ил. мекемелери: Берлин-Бранденбург илимдер академиясы, «Леопольдина» академиясы, искусство академиясы (1696), Берлин социалдык илимий-изилдөө борбору ж. б. Германияда 12 миӊ элдик ж-а 1 миӊ илимий китепкана иштейт.
Дойче Пресс Агентур – ири маалымат агентчилиги (1949-жылы негизделген) бар. Биринчи гезит 1609-жылы чыккан. 2004-жылы 355 гезит (анын 135 күн сайын), 780 жакын журнал басылып чыккан. Радиоуктуруусу 1923-жылдан, телекөрсөтүүсү 1935-жылдан иштейт.
Байыркы герман фольклорунан бизге жеткени – «Хильдебрант жөнүндө ыр» (810-жыл), «Мерзебург өрөөндөрү» (10-кылым) сыяктуу адабий эстеликтер. Элдик өнөрпоздор деп аталышкан шпильмандар – 12–13-кылымдарда байыркы германдардын баатырдык эпосторун жаратышкан ж-а элдик оозеки поэзиянын салттарын улантышкан. «Нибелунгдар тууралуу ыр» (1200-жылы чыккан) аттуу эпосу Европанын фольклор тарыхында көркөмдүгү, мазмундуулугу м-н өзгөчөлөнгөн. Эпос байыркы «Аттила» («Едил») дастанынын негизинде жазылган. Вольфрам фон Эшенбахтын «Парцифаль» (1198–1210-жылдар чен) ж-а Готфрид Страсбургдун «Тристан жана Изольда» (1210-жыл ченде) деген романдары жаралган. 14-кылымдан Германия жазма адабияты пайда болуп, драмалык чыгармалар жазыла баштаган. Ф. Хеммерлин (1398–1460), М. Лютер (1483–1546), Ганс Сакстын (1494–1576) чыгармалары – немец адабиятындагы гуманизм доорунун эстеликтери. Кайра жаралуу доорунда (16-кылым) өнүккөн гуманисттик адабият динге каршы багыттагы чыгармаларды (У. фон Гуттен ж. б. гуманисттер бирге жазган «Түркөй адамдардын каттары», 1515–17; Эразм Роттердамский, «Акмакты мактоо» 1509) жараткан. 17-кылымдын адабияты диний кризистин башталыш учурунда өнүккөн. Акын М. Опиц (1597–1639) классицизм принцибин жактаган («Немец поэзиясы жөнүндө китеп», 1624). 17-кылымдагы немис адабиятынын туу чокусу – X. Я. Гриммельсхаузендин «Симплициссимус» (1669) чыгармасы барокко адабияты кеӊири тараган учурда жазылган. М. Опиц (1597–1639), Г. Векерлин (1584–1653) улуттук адабиятта классицизмди өнүктүрсө, Х. Гриммельсхаузен (1621–76), И. К. Готшед (1700–66) ж. б. агартуучулук багытында болушкан. Лессинг (1729–81) драмалык чыгармалары м-н, «Лаокоон» (1766), «Гамбург драматургиясы» (1767–69) сыяктуу теориялык эмгектери м-н адабиятта өз ордун тапкан. Улуу ойчул И. В. Гётенин «Фауст» трагедиясы – дүйнөлүк адабиятта татыктуу орун ээлеген. И. Ф. Шиллер «Каракчылар» (1781), «Зулумдук жана махаббат» (1784) сыяктуу чыгармалары м-н, Г. Гейне саясий лирикасы м-н немец адабиятын бийиктикке көтөргөн. 19-кылымдын аягында Г. Манндын чыгармачылыгы башталган. Т. Манндын «Будденброктор» (1901) романы реалисттик салтты уланткан. Германияда фашисттик үстөмдүк өкүм сүргөн мезгилде Б. Брехттин «Кураж эне ж-а анын балдары» (1935) ж. б. драмалары, А. Зегерстин «Жетинчи крест» (1939), «Транзит» (1943) романдары жазылган. Ал А. Цвейгдин «Тынчтык», Э. Ремарктын «Өмүр менен өлүмдүн мөөнөтү» ж. б. чыгармалар – немец адабиятынын 20-кылымдагы жетишкендиктери. Немец адабияты 1949-жылы мамлекет экиге бөлүнгөндөн кийин шарттуу түрдө ГФР адабияты болуп калган. ГДР адабияты социалисттик идеологиянын багытында өнүккөн. 1950–80-жылдарда Зегерс («Чечим»), К. Вольф («Бөлүнгөн асман»), Э. Штритматтер («Тинко», «Оле Бинкоп») ж. б. чыгармалары немец элинин кыйын кезеӊде

О. Дикс. «Чоӊ шаар». Үчилтик. 1927–28. Шаардык галерея (Штутгарт).

ги тарыхын баяндаган. Б. Апиц, Р. Вернер, Э. Аренд, П. Винс, Х. Лоберлер фашизмге каршы багыттагы чыгармаларды жаратышкан. Г. Маурер, Ю. Брезан, Ф. Браун, Х. Мюллер, Х. Байерль, К. Хаммел сыяктуу сүрөткерлер аалам маселелерин көтөргөн. 1950–80-жылдардагы ГФР адабиятынын ири өкүлдөрү: Э. М. Ремарк, Б. Белл, В. Кеппен, С. Андрес, П. Шаллюк, Х. Кипхард, Р. Хоххуте, П. Вайс ж. б. Айрым акын-жазуучулардын чыгармалары кыргыз тилине да которулган. Азыркы мезгилде немец адабияты жаӊы багытта өнүгүүдө.

Архитектура жана сүрөт. Германиянын аймагында байыртан эле герман, кельт, славян уруулары ж-а римдиктер колдонмо искусство чыгармаларын (тамташ, чеп, эмерек, сайма ж. б.) өнүктүрүп келген. Орто кылымда чептери, ратуша, цех, кампа, дүкөн имараттары бар шаарлар өсүп чыгып,

Хильдесхаймдагы Санкт-Михаэльскирхе чиркөөсү. 1001–03.

архитектура м-н скульптуранын роман (10–13-кылым, Шпайер, Майнц, Вормс шаарларындагы соборлор) ж-а готика (13–15-кылым, Кёльн, Фрейбург, Ульма шаарларындагы соборлор) стилиндеги шедеврлери жаралган. 16-кылымда немец Кайра жаралуусунун реалисттик искусствосу өсүп-өнүгөт (живописчилер А. Дюрер, Х. Хольбейн, М. Грюневальд, Л. Кранах; скульпторлор Ф. Штос, А. Крафт, П. Фишер). 17-кылымдын аягы – 18-кылымдын башында санжыргалуу ж-а пафостуу барокко стили (архитектор Б. Нёйман, А. Шлютер, М. Пёппельман, сүрөтчүлөр ага-ини Азамовдор) күч алат да, 18-кылымдын ортосунан ал классицизм (архитекторлор Г. В. Кнобельсдорф, К. Г. Лангханс, скульпторлор И. Г. Шадов, К. Д. Раух) ж-а реализм (график Д. Н. Ходовецкий) м-н алмашат. 20-кылымда немец функционализминин архитектурасы дүйнөлүк мааниге ээ болуп (П. Беренс, В. Гропиус,

Суу басым мунарасы.

Э. Мендельзон, Л. Мис ван дер Роэ), пролетардык ж-а согушка каршы кыймыл м-н байланышкан реалисттик жекече өнөрү өнүгөт (Ф. Марк, К. Хофер). 1920-жылы «Баухауз» агымы пайда болгон. Анын көрүнүктүү өкүлдөрү – В. Гропиус (1883–1969) ж-а Людвиг Мис ван дер Роэ (1886–1969). 1945-жылдан кийин талкаланган шаарларды калыбына келтирүү, миллиондогон адамдарга турак-жай керек болгон. Архитектура экинчи планга калган. Баалуу, байыркы курулуш фонддору талкаланган. Согуштан кийин Германия архитектурасы өнөр жай курулушуна байланыштуу өсүп өнүккөн. Өнөр жай, транспорт, инженердик курулуштар, фирмалар ж-а мекеме имараттарын курууда немец функционализми кеӊири колдонулганы м-н бир жактуулук үстөмдүк кылган. Немец архитекторлорунун архитектуралык долбоорлору чет өлкөлөргө да таанымал болгон. Хельмут Ян – Чикаго шаарындагы бийик имараттарды, Европадагы эӊ бийик офистик имарат Франкфурт-на-Майнеде 256 м бийиктиктеги ярмарка мунарасын долбоорлогон. Архитектурадагы геометриялык дизайн колдонулган. Асма конструкциялуу курулуштар көп салынган. 50-жылдардын 2-жарымынан «органикалык архитектура» агымы өнүгүп, ийри сызыктуу татаал формаларга кызыгуу арткан. Немец архитекторлору дүйнөгө белгилүү боло

Цвингер ансамбли.

баштаган. Нью-Йорктогу бийик каркастуу айнектелген Сигрэм-Билдинг (архитектор Мис ван дер Роэ) имараты мисал боло алат. Ушул сыяктуу төрт дискалуу бийик имарат Дюссельдорфтогу Тиссендин имараты (архитектор Хельмут Хентрих, 1960), Гамбург электр заводу (архитектор Арне Якобсен ж-а Отто Вайтлинг, 1969) ж-а өзгөчө динамикалык курулуштарга БМВ автомобиль фирмасынын Мюнхендеги цилиндр формасындагы башкы административдик имараты (архитектор Карл Шванцер, 1972) ж. б. бар. Маданий мекемелерден көрүнүктүү имараттар – Берлиндеги Ханс Шарундун филармониясы (1964), Мюнстердеги шаардык театр, Штутгарттагы ырдоо залы, Мангейм – Герцогенридпарктагы чогулуштар үчүн ыӊгайлуу үлгүдөгү имараттар кирет. Мёнхенгладбахта (1982) ж-а Кёльнде (1986) жаӊы музей имараттары, Штутгарттагы жаӊы мамлекеттик галерея (1983), Франкфурт-на Майнеде көркөм кол өнөрчүлүк музейинин (1985) жаӊы имараттары долбоорлонуп, ишке

Искусство музейи («П и р о ж н о е» , Франкурт-на-Майне.)

киргизилген. Бүгүнкү күндөгү белгилүү немец архитекторлорунун тобуна Йозеф Пауль Кляйхус, Готфрид Бем, Гюнтер Бениш ж-а Освальд Матиас Унгерс ж. б. кирет.

Театр. Немец калкынын театр өнөрү элдик салт оюн-зооктордон келип чыккан. Орто кылымда кыдырма актёрлордун (шпильмандар) өнөрү өрчүгөн. Театр жанрынын негизги түрлөрү христиан динине байланышкан литургиялык драма, мистерия, миракль, фарс болгон. Диний окуу жайларда мектеп театрлары жаралган. 18-кылымдын 2-жарымында элдик өнөргө байланышкан музыкалык-драмалык жанр – зингшпиль пайда болгон. Театр өнөрүнүн өнүгүшүнө Г. Э. Лессингдин эмгектери чоӊ таасир берген. Реалисттик немец театрын өрчүтүүдө жазуучу К. Л. Иммермандын ролу зор. Мангейм улуттук театры (1777) А. В. Иффланд, А. Коцебдин консервативдик, мещандык пьесаларын койгон. Башында И. В. Гёте ж-а Ф. Шиллер турган Веймар театры (1791) веймардык классицизм деп аталган монументтүү театр түзүүгө аракет жасаган. 19-кылымда Берлин, Дрезден, Гамбург ж. б. шаарларда ири театр борборлору болгон.1860–90-жылдарда Мейнинген театры иштеп, оюн көрсөтүү маданиятын бир кыйла өйдөлөткөн. 19-кылымдын аягы – 20-кылымдын башында Л. Кронек, А. Матковский, Э. Поссарт, Л. Барнай, Й. Кайнц өӊдүү театр ишмерлери чыккан. Берлин, Мюнхен ж-а Гамбург шаарларында театр өнөрүнө өтө зор баа беришкен. 17 – 18-к-ылымдарда жер ээлеген ар бир княздын өзүнүн жеке театры болгон. Берлинде гана 150 театр (анын ичинде «Немец театры» ж-а «Каммершпиле»,«Комише опер» ж. б.) бар. Драматург ж-а режиссёр Б. Брехт ж-а актёр Е. Вейгель «Берлинер ансамбль» (1949) театрын түзгөн. Немец театрында көбүнчө классикалык чыгармаларды коюшкан. Хайнер Мюллер тарыхый катастрофаларды изилдеп жазган, Бото Штраус орто сословиедеги турмушту сүрөттөсө, Клаус Полдун репертуары курч детективдүү пьесалардан турган. Франц Ксавер Крётц – автор, режиссёр ж-а артист. Брехттен кийинки эле белгилүү немец драматургу, 40ка жакын пьесасы көптөгөн тилде которулган.
Фашисттик диктатура убагында театр нацисттик идеяларды жайылтуучу жайга айланган. Прогрессчил театр ишмерлери куугунтук жеп, көбү чет элге кетип, 1944-жылы театрлардын баары жабылган. Согуштан кийин немец театры кыйынчылык м-н кайра түзүлө баштаган. Ал эми 1949-жылдан тартып немец театры ГДРде ж-а ГФРде эки башка шартта ж-а айырмалуу багытта өнүккөн. Германияда «Каммершпиле», «Фольксбюне», «Берлин ансамбль», «Немец театры» (баары Берлинде), Улуттук немец театры (Веймар), «Резиденц театер» (Мюнхен), «Талия театер» (Гамбург) ж. б. театрлары иштейт.

Музыка. Немец эл ырларын ваганттар м-н шпильмандар (ырчылар) өнүктүрүп келген. 12–13-кылымдарда миннезингерлер (Вальтер фон дер Фогельвейде, Вольфрам фон Эшенбах, Готфрид Страсбургский) мектеби пайда болгон. 11–13-кылымдарда бюргер, 14-кылымдан мейстерзингер (Г. Сакс, 16-к.) музыкасы өнүккөн. 15–16-кылымдарда вокалдык ж-а вокалдык-аспаптык, кийинчерээк аспаптык, көбүнчө орган музыкасы басымдуулук кылган. Элдик обон-ырлардын (протестант хоралынын) өнүгүшүнө Дыйкандар согушу ж-а Реформация түрткү берген. 17-кылымда Г. Шюц, Д. Букстехуде өӊдүү музыканттардын чыгармалары эл арасына кеӊири тараган. Аспаптардын коштоосу м-н жеке аткарылуучу граждандык ырлар, клавирдик ж-а оркестрдик сюиталар өнүккөн. Туӊгуч улуттук опера театрынын пайда болушу (Гамбург, 1678–1738) Р. Кайзер, Г. Ф. Телемандын ысымдары м-н байланыштуу. Немец музыкалык маданиятынын өнүгүшүнө И. С. Бах, Г. Ф. Гендель зор салым кошкон. 18-кылымдын 2-жарымында шаар калкынын маданий турмушуна романс кире баштаган. Германия музыкасында адабияттагы «Бороон жана чабуул» агымына окшош Мангейм мектеби түзүлүп, «эски Вена мектебине» кошулуп, Вена классикалык мектебинин жаралышын шарттаган. Немец ж-а дүйнөлүк маданияттын өнүгүшүнө өтө зор эмгек сиӊирген К. В. Глюк, Й. Гайдн, В. А. Моцарт ж-а Л. Бетховен да ушул Вена классикалык мектебинен чыккан. 19-кылымдын 1-жарымындагы демократиялык романтизм агымынын өкүлү – К. М. Вебер. Революциянын алдындагы мезгилде Ф. Мендельсон-Бартольди, Р. Шуман, Р. Вагнер сыяктуу ири музыканттар чыккан. Немец музыкалык маданиятында 1848-жылдан көбүнчө Германияда жашаган венгр композитору, дирижёр ж-а пианист Ф. Листтин чыгармачылыгынын мааниси да зор. Й. Брамс (1862-жылдан Венада жашаган) классикалык салттардын мурасчысы ж-а аны улантуучу катары белгилүү болсо, Р. Штраустун чыгармалары фантазияга байлыгы м-н айырмаланган. Фашисттик диктатуранын учурунда немец музыка маданияты өтө төмөндөп, улуттук музыканын алдыӊкы салттары бурмаланган. Прогрессчил мыкты музыканттар эмиграцияга кетишкен, бир тобу концлагерлерде курман болгон. Экинчи дүйнөлүк согуштан соӊ Германияда музыканын кайтадан өнүгүшү үчүн мүмкүнчүлүктөр түзүлдү.
Гамбургда 1678-жылы курулган опера театры бар. Кымбат сахналык техника м-н жабдылган эӊ жаӊы опера театры Кёльнде ж-а Франкфуртна- Майнеде, Берлинде гана үч опера театры бар. Мюнхендеги Улуттук театр ж-а Дрездендеги Земпердин Опера театры – итал. Ренессанс доорундагы арх-ралык баалуу эстеликтерден. Берлин филармониясынын оркестри, дүйнөгө атагы чыккан Мюнхен филармониясынын оркестри, Бамберг симф. оркестри, Лейпцигдеги «Гевандхауз» оркестри, Дрезден мамл. капелласы ж-а радионун симф. оркестрлери ж. б. белгилүү муз. коллективдер бар. Көпчүлүк концерттерде ж-а опера спектаклдерде башка өлкөлөрдөн келген, дүйнөгө атагы чыккан артисттер катышат. Мис., Берлин филармониясынын оркестрин итал. Клаудио Аббадо жетектейт. Немец артисттери көптөгөн өлкөлөрдө иштешет. Мис., Курт Ма-

У. Кёддеричтин «Тиль Уленшпигель» балетинен көрүнүш.
Лейпциг мамлекеттик операсы.

зур Нью-Йорк филармониясында, Кристоф фон Донани Кливленд оркестринде башкы дирижёр. Дүйнөгө атагы чыккан немец музыканттары скрипкачы Анна-Софи Муттер, трубач Людвиг Гюттлер, ырчылар Хильдегард Беренс, Дитрих Фишер-Дискау, Петер Гофман, Рене Колло ж. б. Улуу муундагы музыканттардын ичинде О. Герстер, Р. Вагнер-Регени, М. Буттинг сыяктуу көрүнүктүү композиторлор бар. Өлкөдө музыка б-ча эл аралык ж-а улуттук конкурстар, фестивалдар өткөрүлүп турат. Дирижёрлор Г. Абендрот, К. Зандерлингдин, ырчылар Э. Буш, Г. Май ж. б-дын ысымдары дүйнөгө белгилүү. Германияда улуу классиктер Л. В. Бетховен, Г. Гендель, Р. Вагнердин чыгармалары аткарылат. Моцарттын «Сыйкырдуу чоор» ж-а Штраустун «Жарганат» опералары көп коюлат. 1961–73-жылдары Жон Кранко Штутгарт балет труппасына чыгармачылык м-н эмгек сиӊирген ж-а прима-балерина Мария Хайде жетекчилик кылган (1973–95). Азыркы күндө Пина-Бауш жетектеген Вуппертальдагы бий театры эл аралык колдоого ээ болгон. «Эстрада музыкасына», варьете музыкалык театрга Берлиндеги «Фридрихштадтпаласт» театры өзүнүн чыгармачылыгын арнаган. Гамбургдагы «Кэтс» мьюзикли көп жылдардан бери белгилүү. Концерттерде модерн классикасы маанилүү роль ойнойт: Пауль Хиндемит, Игорь Стравинский, Арнольд Шёнберг, Бела Барток. Борис Блахер, Вольфганг Фортнер, Вернер Эгк, Карл Орф өздөрүнүн музыкалык аспаптары м-н дүйнөгө белгилүү «Музыка мектеби» балдарды музыканы сүйүүгө тарбиялашкан.
Дүйнөгө белгилүү тромбонист Альберт Мангельсдорф жаз-фри сферасында, Клаус Дольдингер өзүнүн «Паспорт» тобу жаз м-н рок музыкасында белгилүү. Бий ж-а эстрада оркестри Берта Кемпферт, Жеймс Ласт, Макс Грегер ж-а Паул Куна Германиядан тышкары башка өлкөлөрдүн музыка сүйүүчүлөрүнө таанымал. Белгилүү рок ырчылары: Петер Маффай ж-а Мариус Мюллер Вестернхаген

«Скорпион» рок-группасы.

Мюллер-Вестернхаген, Нена. Азыркы күндөгү белгилүү топтор: «Скорпион» ж-а «Принц». Жаш таланттарды өстүрүүдө конкурстар өткөрүлөт. Германиянын батышында эле 700дөн ашык музыкалык коомдук мектеп ж-а 15 000 хор мектептери бар. Германияда музыкалык аспаптарды чыгаруу салт болуп калган. Миттенвальдда дүйнөгө белгилүү скрипкалар жасалат. Ар бир экинчи киши флейтада ж-а гитарада ойнойт. Германияда музыка тармагы гүлдөп-өнүгүүдө, 200 млндон ашык атамекендик ж-а чет өлкөлүк грампластинка, кассета ж-а компакт диск сатылат.
Кино. 1895-жылы Берлиндеги «Винтергартен» варьеттесинде биоскоптун жардамы м-н гротеск мүнөзүндөгү кыска метраждуу фильмдер көрсөтүлгөн. 1896-жылы Германияда «Местерфильм» киностудиясы уюштурулган. Биринчи дүйнөлүк согушка чейин «Местерфильм» Германиянын кино өндүрүшүндө башкы ролду ойногон. Асыресе, ал кезде башка студиялар да аракеттенип жаткан: «Дойче биоскоп» (1897), «Мюнхенер кунстфильм» (1907), «Унион» (1910). «Местерфильм» киностудиялары

«Роза кармаган Эмиль» фильминен көрүнүш.

жыл сайын 50 кино чыгарма, көбүнесе, мелодрама м-н комедияларды тарткан. Германияда биринчи дүйнөлүк согушка чейин АКШ, Франция ж. б. өлкөлөрдүн фильмдери көп көрсөтүлсө, согуш башталары м-н улуттук өндүрүштүн кинолору көбөйгөн. Фирмалардын саны дээрлик 8 эсе өскөн. 1917-жылы «Местерфильм», «Унион» фирмалары ж-а алардын филиалдары Даниянын «Нордикс» фирмасы м-н биригип, УФА ("Универзумфильмакциенгезельшафт») акционердик коому түзүлгөн.
Үндүн пайда болушу киноөндүрүшүн кайра куруу зарылчылыгын жараткан. УФА ж. б. фирмалар үн жазуу үчүн павильондорду жабдый баштайт. 1930-жылы тартылган 146 фильмдин 101 фильми – үн коштогон киночыгармалар болуп эсептелген. 1933–34-жылдары фашисттик режим м-н кызматташуудан баш тарткан киноишмерлердин чоӊ тобу Германиядан чыгып кеткен. Реакциячыл багыттын башкы өкүлү режиссёр-документалист Л. Рифеншталь эсептелген. Анын фильмдеринде фашисттик идея ачыктан ачык чагылдырылган. Фашисттик мезгилдеги немец кинолорунда В. Хохбаум, Х. Койтнер, В. Штаудтенин чыгармачылыгы бөтөнчө орунда турган. Анткени алардын фильмдеринде реалдуу турмуштун белгилери, лирикалуулук басымдуулук кылган. Советтик кинотаануу илиминде эки мамлекеттин кино искусствосун эки башка кароо өкүм сүргөн. 1946-жылы Германиянын батыш аймагында «Камера», «Реаль-фильм», «Глория-фильм» фирмалары түзүлгөн. 1947-жылы биринчи көркөм фильм чыгат («Ал күндөрдө», режиссер Х. Койтнер). Германиянын кино-өндүрүшүнүн башталышы 1945-жылдын аягында уюштурулган «Фильмактив» тайпасынын ишмердүүлүгүнө байланыштуу. 1946-жылы ай сайын чыгарылуучу «Күбө» («Очевидец») киножурналынын биринчи саны көрсөтүлгөн. 1947-жылдан баштап бул киножурнал жума сайын чыга баштаган. 1946-жылы Бабельсбергде ДЕФА студиясы ачылган. Ошол эле жылы «Адам өлтүргөндөр арабызда» аттуу фильмдин (режиссер Штаудте) премьерасы болгон.
1960-жылы ГФРдин жаш кинематографисттери «Оберхаузен манифестине» кол коёт. Кийинчерээк «жаш немец киносу» деген жалпы аталышка ээ болгон чыгармачыл инсандар киноискусствонун тематикасынын ж-а көркөм каражаттарынын жаӊыланышына принципиалдуу салым кийирет. «Жаш немец киносунун» салттарын 20-кылымдын 70-жылдары Мюнхендеги кино ж-а телекөрсөтүүнүн жогорку мектебин бүтүрүүчүлөр уланткан.
ГДРде ДЕФА студиясы башка өлкөлөрдүн кинематографисттери м-н биргеликте көптөгөн фильм тарткан. Анын ичинде СССРдин киночеберлери м-н чогуу төмөнкү фильмдерди жараткан: «Беш күн, беш түн» (1961, режиссер Л. Арнштам), «Адамдар жана айбандар» (1962, режиссер С. Герасимов), «Ленинди көздөй жолдо» (1970, режиссер Г. Райш), «Гойя, же таануунун оор жолу» (1971), «Кара сухарлар» (1972, режиссер Г. Раппапот), «Пётрдун жаштыгы» ж-а «Даӊктуу иштердин башталышында» (1981, режиссер С. Герасимов), «Майда арип менен эки сап» (1981, режиссер В. Мельников), «Кичинекей Александр» (1982, режиссер В. Фокин). Германиянын киноөндүрүшү көлөмү жагынан да, сапаты жагынан да Европадан гана эмес, бүт дүйнөдө алдыӊкы орундардын бирин ээлейт. Кинематография жагындагы кадрларды Мюнхендеги телекөрсөтүү ж-а кино мектеби даярдаган. Ульмдеги кино билим берүү институту, Бабельсбергдеги К. Вольф атындагы телекөрсөтүү ж-а кинонун жогорку мектеби даярдаган. Берлинде Бүткүл дүйнөлүк фестивалдар (1951–90), кыска метраждуу фильмдердин фестивалдары Оберхаузда, Мангеймде, Лейпцигде өткөрүлүп турат.

Ад.: История литературы Германской Демократической Республики. М., 1982; История всемирной литературы. М., 1983; Германия. Факты. Изд. «Societats-Verlag», 1993; Сто великих писателей. М., 2000; Романова Э. П. Современные ландшафты Европы. М., 2000; Бусыгина И. М. Регионы Германии. М., 2000; Германия//Большая российская энциклопедия. Т. 6, М., 2006; Вельфлин Г. Искусство Италии и Германии эпохи Генессанса. Л., 1934; Ферман Б. Э. Немецкая романтическая опера//Ферман Б. Э. Оперный театр. М., 1961; Макарова Г. В. Прогрессивные тенденции в театральном искусстве ФРГ, 1949–1981 гг. М., 1986; Реблин Э. Балет в ГДР и ФРГ//Музыка и хореография современного балета. Л., 1977; 50 фильмов киностудии ДЕФА. М., 1976; Германия. Факты. «Socitдts-Verlag». Франкфурт-на-Майне, 1993.