ГИМАЛАЙ

ГИМАЛА́Й (санскрит тилинде «хималайя» – кар турагы) – Жер шарындагы эӊ бийик тоо системасы. Тибет тайпак тоосу (түндүктө) м-н Инд-Ганг түздүгүнүн (түштүгүндө) аралыгында, Индия, Непал, Кытай, Пакистан, Бутандын аймагында. Узундугу 2400 кмден ашык, туурасы 350 кмге чейин. Деӊиз деӊгээлинен орточо бийиктиги 6000 м, эӊ бийик жери 8848 м – Жомолунгма (Эверест) чокусу. Бийиктиги 8000 мден ашкан дагы 11 чоку бар. Борбордук Азиянын тоолуу чөлү м-н Түштүк Азиянын тропиктик ландшафттарынын ортосундагы орографиялык, климаттык ж-а флоралык чек болуп эсептелет. Бирок, Гималайда Инд, Сатлеж, Карнали, Арун дарыяларынын антецеденттик өтмө капчыгайлары болгондуктан, Инди океанынын алабын Борбордук Азия туюк облусунан бөлүп турган суу бөлгүч Гималай аркылуу эмес, анын түндүгүндөгү Кара-Корум, Трансгималай тоолору аркылуу өтөт. Гималай Инд-Ганг түздүгүнөн 3 баскыч болуп тик көтөрүлөт. Гималайдын 1-баскычы болгон С и в а л и к к ы р к а т о о с у көптөгөн дарыялардын тереӊ капчыгайлары м-н тилмеленген; деӊиз деӊгээлинен орточо бийиктиги 900–1200 м; жазылыгы ба-

Гималай Жер шарындагы эӊ жаш тоо.

тышында 120 км, чыгышында 5–10 кмге чейин кууштайт. Бул кырка тоо кийинки баскычтан тоо аралык айрым өрөөндөр – ойдуңдар тизмеги (Кашмир ж. б.) м-н бөлүнгөн. Ойдундарды мурда көлдөр ээлеп жаткан. Экинчи баскычын – К и ч и (Ж а п ы з) Гималай түзөт; ал орточо бийикт. 3000–4000 м, чокулары 6000 мге жеткен тоо массивдеринен ж-а кырка тоолордон (Пир-Панжал, Дхаоладхар, Махабхарат ж. б.) турат. Тоолору өтө тилмеленген, түштүк капталдары тик, түндүгү салыштырмалуу жантайыӊкы. Кийинки баскычтан тоо аралык тектоникалык ойдуӊдар ж-а байырГималайкы мөӊгүлөрдөн пайда болгон чуӊкурдуктар (Катманду, Сринагар ж. б.) аркылуу бөлүнөт. Үчүнчү баскычын Ч о ӊ (Б и й и к) Гималай же Б а ш к ы Гималай кырка тоосу түзөт; анын жазылыгы 50–90 км. Түндүк-батышта Нангапарбат массивинен (бийиктиги 8126 м) башталат, Чоӊ Гималайдын бул бөлүгү эӊ жазы (300 кмден ашык), чет-жакалары бийик, алардын аралыгынан бийик тайпак тоолор (Деосаи, Рушпу ж. б.) орун алган. Сатлеж дарыясынын өрөөнүнөн түштүк-чыгышты карай Чоӊ Гималай мөӊгүлүү өтө бийик тоо массивдерин, чокуларды пайда кылат. Тиста дарыясынан чыгышты карай Чоӊ Гималай кыйла жапыздайт.
Гималайдын геологиялык структурасына бири-бирине жарыш жаткан айрым тектоникалык зоналар мүнөздүү; алар: Гималайдын түштүк этеги аркылуу созулуп жаткан Инд-Ганг тектоникалык ийилүүсү; Кичи ж-а Чоӊ Гималайды камтыган метаморфизмге дуушарланган кембрийге чейинки комплекс; Башкы Гималайдын түндүк капталын, Кашмир ойдуӊунун бир бөлүгүн, Инд ж-а Брахмапутра дарыяларынын башатын камтыган кембрийге чейинки, палеозой, мезозой комплекстери (Тибет Гималайы); жаракаларды жээктей жаткан ийилүүлөрдү камтыган бор-палеоген комплекси («Инд флиши»); альп геосинклиналдык комплекси (бор-палеоген). Бул зоналар ири тектоникалык жаракалар м-н бөлүнгөн. Көпчүлүк илимпоздордун пикири боюнча Гималай Тетис геосинклиналынын чегинде пайда болгон альп бүктөлүшүнө кирет. Жез, алтын, хромит, сапфир, Гималайдын түндүк этегиндеги ийилүүлөрдө нефть, газ кендери бар.
Гималай экватордук муссон климаттуу Индстанды континенттик климаттуу Борбордук Азиядан бөлүп туруучу к л и м а т т ы к чек болуп саналат. Гималайдын батыш секторуна температуранын кескин өзгөрүшү, катуу шамал мүнөздүү. Кышы суук (январдын орточо температурасы –10…–18°С), 2500 м бийиктиктен жогору кар аралаш бороон согуп турат. Жайы жылуу (июлдун орточо температурасы 18°Сдей), кургак. Муссондун таасири анча эмес, июль–августтагы нымдуулуктан ж-а булуттуулуктан гана байкалат. Жаан-чачындын жыл-

дык орточо өлчөмү 1000 ммдей, ал негизинен циклондорго байланыштуу; ойдуӊдарда тоо капталдарына караганда 3–4 эсе аз жаайт. Негизги ашуулары майдын аягында гана кардан арылып, жол ачылат. Гималайдын батышында, деӊиз деӊгээлинен 1800–2200 м бийиктиктерде Индиянын климаттык курортторунун көбү (Шимла ж. б.) жайгашкан. Гималайдын чыгыш сектору кыйла ысык келип, муссондук режимдеги нымдуу климат өкүм сүрөт (жылдык жаан-чачындын 85–95% май–ноябрь айларына туура келет). Жайында 1500 м бийиктикте абанын температурасы тоо капталдарында 35°Сге, өрөөндөрдө 45°Сге чейин көтөрүлөт. Жамгыр дээрлик тынымсыз жаайт. Түштүк капталдарында (3000–4000 м бийиктикте) 2500 ммден (батышында) 5000 ммге чейин (чыгышында), ички аймактарында 1000 ммдей жаайт. Кышында 1800 м бийиктикте январдын орточо температурасы 4°С, 3000 м бийиктиктен жогору абанын температурасы 0°Сден төмөн. Кар жыл сайын 2200–2500 мден жогору жаайт, өрөөндөрүн калыӊ туман басат. Гималайдын түндүк капталына суук тоо-чөл климаты мүнөздүү. Абанын температурасынын суткалык амплитудасы 45°Сге чейин, жылдык жаан-чачыны 100 ммдей. Жайында 5000–6000 м бийиктикте абанын температурасы күндүзү гана 0°Сден жогору көтөрүлөт. Абанын салыштырмалуу нымдуулугу 30–60%. Кышында кар эригенге үлгүрбөй, көбүнчө бууланып кетет.
Д а р ы я л а р ы негизинен түштүк капталдарында. Жогорку агымдарында кар ж-а мөӊгү сууларынан куралып, агымы сутка ичинде кескин өзгөрүп турат; ортонку ж-а төмөнкү агымдарында жамгырдан куралып, жайында кирет. Өрөндөрү кууш, тереӊ, босоголор ж-а шаркыратмалар көп. К ө л д ө р ү тектоникалык кыймылдан ж-а мөӊгүнүн аракетинен пайда болгон; алар айрыкча Гималайдын батыш бөлүгүндө көп (Вулар, Цоморари ж. б.).
Гималайдагы м ө ӊ г ү л ө р д ү н жалпы аянты 33 миӊ км²ден ашык. Эӊ узун мөӊгүлөрү Жомолунгма (19 кмге чейин) ж-а Канченжанга (26 ж-а 16 км) массивдеринде. Кумаон Гималайындагы Милам мөӊгүсүнүн узундугу 20 кмге, Ганготри мөӊгүсүнүкү 32 кмге, Пенжаб Гималайындагы Дурунг-Друнг мөӊгүсүнүкү 24 кмге, Бармаль мөӊгүсүнүкү 15 кмге жетет. Кашмирде мөӊгүлөрдүн этеги 2500 м, Гималайдын борбордук бөлүгүндө 4000 м бийиктикте жатат. Мөӊгүнүн көбү Гималайдын батыш бөлүгүндө. Кар чегинин бийиктиги батыш бөлүгүнүн түштүк капталдарында 5000 м, түндүк капталдарында 5700–5900 м, чыгышында түштүк капталдарында 4500–4800 м, түндүгүндө 6100 м. Мөӊгүлөрү дендрит (гималай) тибинде, кар чегинен 1300–1600 м төмөн түшөт. Түркстан тибиндеги мөӊгүлөр да кездешет. Түндүк капталындагы зор мөӊгүлөр чокуларды чүмкөп жатат.
Л а н д ш а ф т ы өтө ар түрдүү, айрыкча түштүк капталдарында. Тоо этектей чыгышта Жамна дарыясынын өрөөнүнө чейин саздуу, чер токойлуу тилке – тераи созулуп жатат. Дарак-бадалдуу бул токойдо (жунглиде) самын дарагы, мимоза, желпүүр пальма, бамбук, банан, манго ж. б. өсөт. Анын астында илээшкек кара топурак өөрчүйт. Андан жогору 1000–1200 мге чейин, тоонун айдарым капталдарында ж-а дарыя өрөөндөрүндө дайыма жашыл нымдуу тропиктик токой пальма, лавр, панданус, дарак сымал папоротниктер, бамбуктардан туруп, лианалар (400дөй түрү бар) м-н чырмалган. Батышында 1200 мден, чыгышында 1500 мден өйдө таралган дайыма жашыл жазы жалбырактуу токой эмендин түрлөрүнөн, магнолиядан турат; 2200 мден жогору жалбырагын күбүүчү (ольха, жаӊгак, кайыӊ, ак чечек) ж-а ийне жалбырактуу (гималай кедри, көгүлтүр кызыл карагай, жалтырак карагай) мелүүн типтеги токой кездешет; анда топурак кыртышы ж-а дарак сөӊгөктөрүн мамык чөп ж-а эӊилчектер каптап жатат. 2700–3600 м бийиктикте көк карагай, кара карагай, тсуга, арча ж-а алардын арасында өскөн рододендрондуу бадалдардан турган ийне жалбырактуу токой басымдуу. Бул токойдун астында кызыл, токойдун коӊур топурактары өөрчүйт. Субальп алкагында арча-рододендрондуу бадалдар өсөт. Альп шалбаасынын жогорку чеги 5000 м болсо да, анын айрым өсүмдүктөрүн (аренария, мамыры) 6000 м бийиктиктен жогору да кездештирүүгө болот.
Гималайдын батыш бөлүгүнүн ландшафты кыйла ксерофиттүү. Мында тераи жок, тоо капталдарынын этек бөлүктөрүн ксерофиттүү сейрек токой ж-а бадалдар, андан жогору сал дарагы басымдуу болгон жалбырагын күбүүчү муссон токою ээлейт. 1200–1500 м бийиктиктен жер ортолук деӊиздик субтропиктик түрлөр – дайыма жашыл таш эмени, жалтырак жалбырактуу май дарагы, зараӊ, ийне жалбырактуу токойдо гималай кедри, узун ийне жалбырактуу кызыл карагай (чир), македон көгүлтүр кызыл карагайы кездеше баштайт. Гималайдын чыгышына караганда токой арасы бадалдарга жарды, ал эми альп өсүмдүктөрүнө бай. Токой зонасында кызыл топурак, токойдун чириндиге жарды коӊур, андан жогору псевдокүлдүү коӊур, альп алкагында тоо-шалбаа топурактары басымдуу. Тоо капталдарынын этек бөлүктөрүндөгү токойлорду ж-а тераини ири сүт эмүүчүлөр – пил, керик, жаныш, каман, антилопа, жырткычтардан – жолборс, кабылан мекендейт; маймылдар (көбүнчө макака, шыӊгыттай маймыл) ж-а канаттуулар (тоос, кыргоол, тотулар) көп.
Гималайдын түндүк капталдарында сейрек кургакчыл чөп өсүмдүктөрү ж-а бадалдуу тоо-чөл ландшафты үстөмдүк кылат. Дарак өсүмдүктөрү (жапалак теректүү токойчолор) негизинен дарыя өрөөндөрүндө кездешет. Жаныбарлардан тибет фаунасынын өкүлдөрү – гималай аюусу, тоо эчки, тоо теке, топоз басымдуу. Кемирүүчүлөр көп. Капталдары 2500 м бийиктикке чейин иштетилет. Плантациялык өсүмдүктөр – чай, цитрус басымдуу; сугат тектирлерде – шалы өстүрүлөт. Гималайдын түндүгүндө арпа 4500 м бийиктикке чейин эгилет. Деӊиз деӊгээлинен 5000 мден жогору гляциалдык-нивалдык алкак жатат. Альпинизм (негизинен Непалда) өнүккөн.

Ад.: Рябчиков А. М. Природа Индии. М., 1950; Резвой Д. П. О великом георазделе Азиатского материка // Складчатые области Евразии. М., 1964; Физическая география материков и океанов. М., 1988; Куракова Л. И., Рябчиков А. М. Гималаи // БСЭ, Т. 6. М., 1971; Притула Т. Ю., Ерёмина В. А., Спрялин А. Н. Физическая география материков и океанов. М., 2004.
Ө. Бараталиев.