ГЕОГРАФИЯЛЫК КАРТАЛАР

ГЕОГРАФИЯЛЫК КАРТАЛАР – жер бетинин кичирейтилип, жалпыланып, математикалык жактан

Ватикандагы географиялык карталар галереясы (16-кылым).

аныкталып тегиздикке түшүрүлгөн сүрөттөлүшү. Картада (максатына карата) тандалган ж-а мүнөздөлгөн табигый ж-а коомдук кубулуштар өз ара байланышта жайгаштырылат. Географиялык карталарга атайын картографиялык проекцияларды пайдалануу, көрүнүштөрдү белгилөө системасы – картографиялык белгилер (символдор) аркылуу сүрөттөө, картага түшүрүлүүчү кубулуштарды тандоо ж-а жалпылоо (картографиялык генерализация) мүнөздүү. Географиялык карталардын биринчи өзгөчөлүгү – картографиялык проекциялардын негизинде жердеги объектилердин абалы, пландагы өлчөмү ж-а формасы жөнүндө туура маалымат алууга мүмкүнчүлүк берүүчү картаны түзүү. Экинчи өзгөчөлүгү картанын бөтөнчө тили катары картографиялык белгилерди пайдаланып: а) бүткүл жер бетин же анын бир бөлүгүн каалагандай кичирейтип, бирок керектүү объектини көрсөтүүгө; б) картада жер бетинин рельефинин ар түрдүүлүгүн туюндурууга; в) картага нерселердин сырткы көрүнүшүн тартуу м-н гана чектелбей, алардын ички мазмунун да баяндоого; г) көрүнүп-туюлбаган кубулуштарды да (мисалы, жер астындагы суулардын же кендердин жайгашуусу, магниттик күчтөрдүн багыты ж. б.) так сүрөттөп көрсөтүүгө; д) айрым объектилерге мүнөздүү майда, анча маанилүү эмес көрүнүштөрдү таштап, картага көбүнчө олуттуу, жалпы түрдөгү кубулуштарды түшүрүүгө мүмкүнчүлүк берет. Үчүнчү, негизги өзгөчөлүгү картага түшүрүлүүчү материалдарды тандоо ж-а жалпылоо, башкача айтканда картографиялык генерализация жасоо. Табигый ресурстарды туура пайдаланууда, өндүргүч күчтөрдү рационалдуу жайгаштырууда, түрдүү долбоорлорду ишке ашырууда, өткөн же азыркы табигый же коомдук окуяларды, кубулуштарды талдоодо, алардын закон ченемин табууда атайын ж-а так карталардын жардамы чоӊ.
Географиялык карталар ж а л п ы г е о г р а ф и я л ы к ж-а т е м а т и к а л ы к болуп бөлүнөт. Тематикалык карталарда (мисалы, геологиялык, климаттык) айрым элементтер гана толук көрсөтүлүп, жалпы географиялык картага кирүүчү калган элементтер көрсөтүлбөйт. Алар өзүнчө экиге бөлүнөт: а) табигый кубулуштардын (физикалык-география) карталары; б) коомдук кубулуштардын (социалдык-экономикалык) карталары. Булардын ичинен атайын карталарды (мисалы, деӊиз жолдорунун, туристтик, долбоорлоо, учкучтар картасы ж. б.) ажыратуу керек. Аймактык белгиси жагынан Географиялык карталар – дүйнөлүк, материктик, мамлекеттик, океандык, деӊиздик ж. б. карталарга бөлүнөт. Тематикалык өзгөчөлүктөрүнө карата Географиялык карталар жекече же тармактык (температура картасы) ж-а жалпы карталар (кубулуштарды толук мүнөздөөчү), же болбосо көп тармактуу мүнөздөгү комплекстүү карталар деп аталат. Географиялык карталар масштабы боюнча кичине (1:1 000 000дон кичине), орто (1:200 000ден 1:500 000ге чейин) ж-а ири (1:100 000 ж-а андан чоӊ) масштабдуу деп бөлүнөт. Мындан тышкары маалымат берүүчү карта, окуу картасы, туристтик Географиялык карталар болот. Географиялык карталардын сапаты алардын толуктугуна, тактыгына ж-а пайдаланылган маалыматтардын жаӊылыгына, ошондой эле карталардын прогрессчил илимий принциптерге, идеяларга негизделишине байланыштуу. Байыркы доордон тартып азыркы абалына чейин картографиянын өсүп-өнүгүшүнө коомдун, илимдин, техниканын өркүндөшү, картага болгон социалдык талап чоӊ таасир этти. Илимдин, техниканын жетишкендиктери (аэрофотосъёмка, космостук апараттарды пайдалануу ж. б.) карта түзүүнүн мүмкүнчүлүктөрүн кеӊейтүүдө.

Ад.: Шапошникова Л. А. Изображение леса на картах. М., 1957; Принципы и методы геоботанического картографирования. М.; Л., 1962; Салищев К. А. Картография. М., 1971; Мишина А. М. Космические методы в геодезии. М., 1983; Верещака А. В. Топографические карты. Научные основы содержания. М. 2002; Атлас Мира. М., 2003; Иллюстрированный атлас Мира. М., 2003. Берлент А. М. Картография. М., 2005.