БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ: нускалардын айырмасы

02:41, 20 Январь (Үчтүн айы) 2025 -деги абалы

БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ (Аль-Ами

рат аль-Арабия аль-Муттахида, БАЭ) – Батыш Азиядагы мамлекет, Араб ж. а-нын түн.-чыгышында жайгашкан өлкө. Түндүгүнөн Катар, түштүгүнөн, түш.-батышынан ж-а түш.-чыгышы-

нан Оман м-н чектешет. Түндүгүн Персия булуӊу, чыгышын Оман булуӊу чулгап жатат. Аянты БУУнун маалыматы б-ча 83,6 миӊ км²(БАЭнын кургактыктагы чегарасы чөл аркылуу өтүп, так эмес). Калкы 2,1 млн (2001). Борбору – Абу-Даби ш. Расмий тили – араб тили, перс тилинде да сүйлөшөт. Акча бирдиги – дирхам.

Мамлекеттик түзүлүшү

. БАЭ – курамы 7 эмирликтен (Абу-Даби, Дубай, Шаржа, Ажман, Уммэль-Кайвайн, Эль-Фужайра, Рас-эль-Хайма) турган федерациялык мамлекет (эмирликтер бардыгы теӊ абсолюттук монархиялар болуп саналат). Конституциясы 1971-ж. кабыл алынган. Башкаруу формасы – конституциялык монархия. Мамлекет башчысы – Федералдык улуттук кеӊеш тарабынан эмирликтердин монархтарынын ичинен 5 жылга шайланган президент. Аткаруу бийлигинин органы – премьер-министр жетектеген өкмөт (кабинет). Саясий партиялары жок.

Табияты

. Аймагынын көп бөлүгүн ойдуӊдуу түздүктөр, чыгышын тоолор (бийикт. 1127 мге чейин), батышын таштуу чөл ээлейт. Климаты кургак, тропиктен субтропикке өтмө. Айлык орт. темп-расы 20°Сден 35°Сге (макс. 50°Сге жетет) чейин. Жылдык жаан-чачыны 100 мм, тоолорунда 300–400 мм. Туруктуу дарыясы жок. Аянтынын көп бөлүгүн шор жер ж-а кумдуу чөл ээлейт. Оазистеринде сейрек курма пальмасы, акация, тамарисктер өсөт.

Калкы

. Негизинен арабдар (90%тен ашык),

(Шаржа княздыгында) түзүлгөн. 20-к-дын 20жылдарында бир нече княздыкта англичандарга каршы кыймылдар күч алган. Улуу Британиянын лейбористтик өкмөтүнүн Перс булуӊундагы райондордон өз аскерлерин 1971-жылдын аягына карата толук алып чыгып кетүү ж-дөгү билдирүүсүнөн кийин, ОКга кирген княздыктар араб княздыктарынын федерациясын түзүү ж-дөгү макулдашууга кол коюшкан. 1971-ж. 2-декабрда көзкаранды эмес БАЭнын түзүлгөндүгү жарыяланган. 1971-ж. 6-декабрда БАЭ Араб өлкөлөрүнүн лигасына, 9-декабрда Бириккен Улуттар Уюмунуна кабыл алынган. 1990–91-ж. БАЭнын аскерлери БУУнун күчтөрүнүн катарында Иракка каршы согушка катышкан. 1994-ж. февралда өлкөнүн президенти айрым кылмыш иштерин (киши өлтүрүү, уурулук, баӊги заттарды колдонуу ж-а сатуу) кароону шарият мыйзамдарына ылайык жүргүзүүнү киргизген.

Экономикасынын

негизин нефть, газ өнөржайы түзөт. Ички улуттук кирешенин үлүшү киши башына 22 220 доллардан (АКШ) туура келет. Дүйнөдөгү нефть, газ өндүрүүчү ж-а экспорттоочу ири өлкөлөрдүн бири. Нефть ылгоочу, нефть-хим., металлургия (алюминий эритүү), цемент өнөржайы тез темп м-н өнүгүүдө. Ички дүӊ продукциясындагы өнөржайдын үлүшү 41,7% (а. и. нефть, газ өндүрүү 33,4%), а. ч-ныкы 2,5%. 1992-ж. 134 млн м³газ, 13,5 млн т

нефть продукциялары, 1994-ж. 18,8 млрд кВт·с электр энергиясы өндүрүлгөн. Көчмөндүү мал чарбасы ж-а оазистеринде дыйканчылык өнүккөн. Элинин салт болуп калган көнүмүш жумушу – балык кармоо ж-а бермет чогултуу. Кустардык промысели (килем, кыл торко, чегелөө) бар.

Негизги транспорту – автомобиль; автомобиль жолунун уз. 4,7 миӊ км (1995; а. и. асфальтталганы 2 миӊ км). Деӊиз порттору: ЖебельАли, Рашид (Дубай), Зейд (Абу-Даби), МинаХалед (Шаржа). Сыртка нефть, нефть продуктулары, суюлтулган газ, алюминий ж. б. чыгарат. Негизги соода шериктештери: Япония, Индия, Иран, Оман, Корея Респ., Сингапур, АКШ.

@@ 1 сап: / 1 сап: @@
-'''БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ ''' (Аль-Амират аль-Арабия аль-Муттахида, БАЭ) – Батыш Азиядагы мамлекет, Араб жарым  аралынын түндүк-чыгышында жайгашкан өлкө. Түндүгүнөн Катар, түштүгүнөн, түштүгүнөн-батышынан жана түштүк-чыгышынан Оман менен чектешет. Түндүгүн Перс булуӊу, чыгышын Оман булуӊу чулгап жатат. Аянты БУУнун маалыматы боюнча 83,6 миӊ ''км''<sup>2 </sup>(БАЭнин кургактыктагы чек арасы чөл аркылуу өтүп, так эмес). Калкы 10,3 млн (2020). Борбору – Абу-Даби ш. Расмий тили – араб тили, перс тилинде да сүйлөшөт. Акча бирдиги – дирхам.<br/>
+''' БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ''' (Аль-Ами
-[[File:БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ2.png | thumb | none]]
+[[File:БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ2.png | thumb | none]]рат аль-Арабия аль-Муттахида, БАЭ) – Батыш Азиядагы мамлекет, Араб ж. а-нын түн.-чыг<font color='green'>ы</font>шында жайгашкан өлкө. Түндүгүнөн Катар, түштүгүнөн, түш.-батышынан ж-а түш.-чыгышы-
+ нан Оман м-н чектешет. Түндүгүн Персия б<font color='green'>у</font>луӊу, чыгышын Оман булуӊу чулгап жатат. Аянты БУУнун маалыматы б-ча 83,6 миӊ ''км''<sup>2 </sup>(БАЭнын кургактыктагы чегарасы чөл арк<font color='green'>ы</font>луу өтүп, так эмес). Калкы 2,1 млн (2001). Борб<font color='green'>о</font>ру – Абу-Даби ш. Расмий тили – араб тили, перс тилинде да сүйлөшөт. Акча бирдиги – дирхам.
-<br/>'''==Мамлекеттик түзүлүшү=='''<br/>БАЭ – курамы 7 эмирликтен (Абу-Даби, Дубай, Шаржа, Ажман, Уммэль-Кайвайн, Эль-Фужайра, Рас-эль-Хайма) турган федерациялык мамлекет (эмирликтер бардыгы теӊ абсолюттук монархиялар болуп саналат). Конституциясы 1971-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы – конституциялык монархия. Мамлекет башчысы – Федералдык улуттук кеӊеш тарабынан эмирликтердин монархтарынын ичинен 5 жылга шайланган президент. Аткаруу бийлигинин органы – премьер-министр жетектеген өкмөт (кабинет). Саясий партиялары жок.<br/>
+==Мамлекеттик түзүлүшү==
-==Табияты ==
+<br/>. БАЭ – курамы 7 эмирликтен (Абу-Даби, Дубай, Шаржа, Ажман, Ум<font color='green'>м</font>эль-Кайвайн, Эль-Фужайра, Рас-эль-Хайма) ту<font color='green'>р</font>ган федерациялык мамлекет (эмирликтер бард<font color='green'>ы</font>гы теӊ абсолюттук монархиялар болуп саналат). Конституциясы 1971-ж. кабыл алынган. Башк<font color='green'>а</font>руу формасы – конституциялык монархия. Ма<font color='green'>м</font>лекет башчысы – Федералдык улуттук кеӊеш т<font color='green'>а</font>рабынан эмирликтердин монархтарынын ичинен 5 жылга шайланган президент. Аткаруу бийл<font color='green'>и</font>гинин органы – премьер-министр жетектеген
-<br/>Аймагынын көпчүлүк бөлүгү ойдуӊдуу түздүктөр, чыгышын тоолор (бийиктиги 1127 ''м''ге чейин), батышын таштуу чөл ээлейт. Климаты кургак, тропиктен субтропикке өтмө. Айлык орточо температурасы 20°Сден 35°Сге (максимум 50°Сге жетет) чейин. Жылдык жаан-чачыны 100 ''мм'', тоолорунда 300–400 ''мм''. Туруктуу дарыясы жок. Аянтынын көп бөлүгүн шор жер жана кумдуу чөл ээлейт. Оазистеринде сейрек курма пальмасы, акация, тамарисктер өсөт.<br/>
+өкмөт (кабинет). Саясий партиялары жок.
-==Калкы ==
-<br/>Негизинен арабдар (90%дан ашык), ошондой эле перс, белуж ж. б. улут өкүлдөрү да жашайт. Ислам динин (58%; мусулман сүнөттөр) тутат. Калкынын 27% христиан дининде, друздар сектасы бар. Шаар калкы 84%. Ири шаарлары: Абу-Даби, Дубай, Шаржа.<br/>
-[[File:БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ3.png | thumb | <center>Абу-Даби шаары, мусулман салттары сакталып, <br/>жаӊыча курулган имараттар.</center>]]
-<br/>'''==Тарыхы =='''<br/>Байыркы мезгилдерден жаӊы мезгилдин башталышына чейин БАЭ жайгашкан аймактар (княздыктар) Омандын бөлүгү болгон. Б. з. ч. 6-кылымда ''Ахемениддер мамлекетинин'' бийлиги астына өткөн. 3–6-кылымдарда ''Сасаниддер'' мамлекетинин, 7-кылымдан Араб халифатынын курамына кирген; ислам дини таркаган. 13-кылымда БАЭнин аймагы ''Хулагуиддердин'' баскынчылыгына дуушар болгон. 16-кылымдын башы – 17-кылымдын ортосунда айрым бөлүктөрүн португалиялыктар ээлешкен. 18-кылымдан Перс булуӊунда соода жүргүзүүнү көзөмөлгө алууга аракеттенген британдык Ост-Инд компаниясы менен жергиликтүү арабдардын (англичандар аларды каракчылар деп аташкан) ортосунда узакка созулган чатактар башталган. Ушундан улам княздыктардын айрымдарын англичандар «Каракчылар жээги» деп аташкан. 19-кылымдын башында Ост-Инд компаниясы каракчылар менен күрөшүү шылтоосу менен бир катар согуштук экспедицияларды уюштуруп, 1820-жылы 7 араб княздыгынын эмирлери менен шейхтерин (башкаруучуларды) келишимге кол коюуга мажбурлап, байыркы Оман үч бөлүккө – Оман имамдыгы, Маскат султандыгы жана «Каракчылар жээгине» бөлүнгөн. Ост-Инд компаниясы менен жергиликтүү башкаруучулардын ортосунда кол коюлган жаӊы келишимдер (1835, 1839, 1853, 1892) бул аймакта англиялык протектораттын орношуна алып келген. 1835-жылдан англиялык колониячылар аны Oman Trucial [кырг. – Оман келишими (ОК)] деп аташкан. ОКга кирген княздыктардын аймагында британдык согуш базалары (Шаржа княздыгында) түзүлгөн. 20-кылымдын 20-жылдарында бир нече княздыкта англичандарга каршы кыймылдар күч алган. Улуу Британиянын лейбористтик өкмөтүнүн Перс булуӊундагы райондордон өз аскерлерин 1971-жылдын аягына карата толук алып чыгып кетүү жөнүндөгү билдирүүсүнөн кийин, ОКга кирген княздыктар араб княздыктарынын федерациясын түзүү жөнүндөгү макулдашууга кол коюшкан. 1971-жылы 2-декабрда көз каранды эмес БАЭнын түзүлгөндүгү жарыяланган. <br/>1990–91-жылдары Кувейт кризиси мезгилинде БАЭ Ирак менен дипломатиялык мамилесин үзүп, (1998-жылы калыбына келтирилген), АКШ башында турган Иракка каршы коалицияга катышып, Кувейт бошотулгандан кийин Иракка байланыштуу санкцияларды колдогон. 2003-жылы Иракка каршы эл аралык коалициянын иш-аракетинин жүрүшүндө БАЭ бейтараптуулугун сактап (бирок коалициялык күчтөрдү жайгаштыруу үчүн өз аймагын берген), коалиция аяктагандан кийин Ирактын жаңы өкмөтүнө олуттуу финансылык жана гуманитардык жардам көрсөткөн. 1970-жылдын аягынан БАЭ ар кандай афган моджахеддер топторун колдоп, 1997-жылы Пакистан жана Сауд Арабиясы менен бирге талибан режимин тааныган. 2001-жылдын 11-сентябрында Нью-Йорк жана Вашингтондо болгон террордук чабуулдардан кийин БАЭ өкмөтү Талибан кыймылы м-н байланышын үзгөн. 2011-жылы БАЭ Куралдуу Күчтөрүнүн бөлүктөрү Катардын аскер бөлүктөрү менен бирге Ливиядагы жарандык согушка катышкан. БАЭнин коргонуу саясатынын негизги багыты АКШ ж. б. батыш өлкөлөрү менен союздаштык мамилелерди чыңдоого багытталган. 1971-жылы 6-декабрда БАЭ Араб өлкөлөрүнүн лигасына, 9-декабрда Бириккен Улуттар Уюмунуна кабыл алынган. <br/>
+==Табияты==
-[[File:БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ4.png | thumb | none]]
+<br/>. Аймагынын көп бөлүгүн ойдуӊдуу түздүктөр, чыгышын тоолор (бийикт. 1127 ''м''ге
+чейин), батышын таштуу чөл ээлейт. Климаты
+кургак, тропиктен субтропикке өтмө. Айлык орт. темп-расы 20°Сден 35°Сге (макс. 50°Сге ж<font color='green'>е</font>тет) чейин. Жылдык жаан-чачыны 100 ''мм'', то<font color='green'>о</font>лорунда 300–400 ''мм''. Туруктуу дарыясы жок. Аянтынын көп бөлүгүн шор жер ж-а кумдуу чөл ээлейт. Оазистеринде сейрек курма пальмасы, акация, тамарисктер өсөт.
+==Калкы==
+<br/>. Негизинен арабдар (90%тен ашык),
+[[File:БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ3.png | thumb | Абу-Даби шаары, мусулман салттары сакталып жаӊыча курулган имараттар.]]
+[[File:БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ4.png | thumb | none]]
+(Шаржа княздыгында) түзүлгөн. 20-к-дын 2<font color='green'>0</font>жылдарында бир нече княздыкта англичанда<font color='green'>р</font>га каршы кыймылдар күч алган. Улуу Брит<font color='green'>а</font>ниянын лейбористтик өкмөтүнүн Перс булуӊу<font color='green'>н</font>дагы райондордон өз аскерлерин 1971-жылдын аягына карата толук алып чыгып кетүү ж-дөгү билдирүүсүнөн кийин, ОКга кирген князды<font color='green'>к</font>тар араб княздыктарынын федерациясын түзүү ж-дөгү макулдашууга кол коюшкан. 1971-ж. 2-декабрда көзкаранды эмес БАЭнын түзүлгө<font color='green'>н</font>дүгү жарыяланган. 1971-ж. 6-декабрда БАЭ Араб
+өлкөлөрүнүн лигасына, 9-декабрда Бириккен Улуттар Уюмунуна кабыл алынган. 1990–91-ж. БАЭнын аскерлери БУУнун күчтөрүнүн кат<font color='green'>а</font>рында Иракка каршы согушка катышкан. 1994-ж. февралда өлкөнүн президенти айрым кылмыш иштерин (киши өлтүрүү, уурулук, ба<font color='green'>ӊ</font>ги заттарды колдонуу ж-а сатуу) кароону ш<font color='green'>а</font>рият мыйзамдарына ылайык жүргүзүүнү ки<font color='green'>р</font>гизген.
+==Экономикасынын==
+<br/> негизин нефть, газ өнөржайы түзөт. Ички улуттук кирешенин үлүшү киши башына 22 220 доллардан (АКШ) туура келет. Дүйнөдөгү нефть, газ өндүрүүчү ж-а экспорттоочу ири өлкөлөрдүн бири. Нефть ылгоочу, нефть-хим., металлургия (алюминий эритүү), цемент өнөржайы тез темп м-н өнүгүүдө. Ички дүӊ продукциясындагы өнөржайдын үлүшү 41,7% (а. и. нефть, газ өндүрүү 33,4%), а. ч-н<font color='green'>ы</font>кы 2,5%. 1992-ж. 134 млн ''м''<sup>3 </sup>газ, 13,5 млн т
+[[File:БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ5.png | thumb | Нефть түтүгүн куруп жатышат. ]]
+нефть продукциялары, 1994-ж. 18,8 млрд ''кВт·с''
+электр энергиясы өндүрүлгөн. Көчмөндүү мал
+чарбасы ж-а оазистеринде дыйканчылык өнү<font color='green'>к</font>көн. Элинин салт болуп калган көнүмүш ж<font color='green'>у</font>мушу – балык кармоо ж-а бермет чогултуу. Кустардык промысели (килем, кыл торко, ч<font color='green'>е</font>гелөө) бар.
+[[File:БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ6.png | thumb | Араб акчасы. ]]
+Негизги транспорту – автомобиль; автомобиль жолунун уз. 4,7 миӊ ''км'' (1995; а. и. асфаль<font color='green'>т</font>талганы 2 миӊ ''км''). Деӊиз порттору: Жебел<font color='green'>ь</font>Али, Рашид (Дубай), Зейд (Абу-Даби), Мин<font color='green'>а</font>Халед (Шаржа). Сыртка нефть, нефть пр<font color='green'>о</font>дуктулары, суюлтулган газ, алюминий ж. б.
+чыгарат. Негизги соода шериктештери: Яп<font color='green'>о</font>ния, Индия, Иран, Оман, Корея Респ., Синг<font color='green'>а</font>пур, АКШ.
+[[Category: 2-том, бүтө элек]]
-<br/>'''==Экономикасынын''' негизин нефть, газ өнөр жайы түзөт. Ички дүң продукциясынын көлөмү 421,1 миллиард доллар (2019). Аны киши башына бөлүштүргөндө 22 220 доллардан (АКШ) туура келет. Дүйнөдөгү нефть, газ өндүрүүчү жана экспорттоочу ири өлкөлөрдүн бири. Нефть ылгоочу, нефть-химия, металлургия (алюминий эритүү), цемент өнөр жайы тез темп менен өнүгүүдө. Ички дүӊ продукциясындагы өнөр жайдын үлүшү 41,7% (анын ичинен нефть, газ өндүрүү 33,4%), айыл чарбасыныкы 2,5%. 1992-жылы 134 млн ''м''<sup>3</sup> газ, 13,5 млн т нефть продукциялары, 1994-жылы 18,8 млрд ''кВт·с'' электр энергиясы өндүрүлгөн. Көчмөндүү мал чарбасы жана оазистеринде дыйканчылык өнүккөн. Элинин салт болуп калган көнүмүш жумушу – балык кармоо жана бермет чогултуу. Кустардык промысели (килем, кыл торко, чегелөө) бар. Негизги транспорту – автомобиль; автомобиль жолунун узундугу 4,7 миӊ ''км'' (1995; анын ичинен асфальтталганы 2 миӊ ''км''). Деӊиз порттору: Жебель-Али, Рашид (Дубай), Зейд (Абу-Даби), Мина-Халед (Шаржа). Сыртка нефть, нефть продуктулары, суюлтулган газ, алюминий ж. б. чыгарат. Негизги соода шериктештери: Япония, Индия, Иран, Оман, Корея Республикасы, Сингапур, АКШ.<br/>
-[[File:БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ5.png | thumb | <center>Нефть түтүгүн куруу.</center>]]
-[[Category: 2-том]]