|
vol2_>KadyrM |
| 1 сап: |
1 сап: |
| ''' БИРДИКТЕР СИСТЕМАСЫ''' – кабыл алынган эрежеге ылайык айрым системаны түзгөн физ. | | ''' БИРДИКТЕР СИСТЕМАСЫ''' 233</ph> |
| чоӊдуктардын негизги ж-а туунду бирдиктер<font color='green'>и</font>нин тобу. Ал физ. чоӊдуктардын табигый өзара байланышын чагылдырган теорияга таянып түзүлөт. Аны түзүүдө негизги физ. чоӊдуктун эркин түрдө кабыл алынган бирдиги н е г и з г и б и р д и к деп аталат. Ошондуктан чоӊдукта<font color='green'>р</font>дын бир эле системасы үчүн бирдиктердин бир нече системасын жаратууга болот. Мис., узу<font color='green'>н</font>дуктан (''L''), массадан (''M'') ж-а убакыттан (''Т'') түзүлгөн чоӊдуктардын ''LMT'' системасы үчүн ар кандай система түзүүгө болот. Мис., МКС (н<font color='green'>е</font>гизги бирдиктери: ''м, кг, сек''); СГС (бирдиктери: ''см, г, сек''); Британиялык система (бирдиктери: фут, фунт, ''сек''). Мында системалардын белгиси (мис., МКС) алардын негизги бирдиктеринин атынын биринчи тамгалары б-ча түзүлөт. А<font color='green'>л</font>гач Б. с-н 1832-ж. немец окумуштуусу К. Гаусс сунуш кылган. Негизги бирдиктер катары ''мм, мг'' ж-а ''сек'' кабыл алынган, ал эми туунду би<font color='green'>р</font>диктери аныктоочу теӊдемелери б-ча табылат. 1851-ж. немец физиги Вебер Гаусстун Б. с-н электрдик чоӊдуктар системасын түзүүгө колдон-
| |
|
| |
|
| | | ''экономикасына'' чет өлкөлүк капиталды тарту<font color='green'>у</font>га‚ пайдаланылбай жаткан ''ресурстарды'' тез |
| гон. 19-к-дын экинчи жарымында Англияда н<font color='green'>е</font>гизги бирдиктери ''см, г'' ж-а ''сек'' болгон бирди<font color='green'>к</font>тердин СГС системасы иштелип чыккан. Би<font color='green'>р</font>диктердин СГС системасы физ. изилдөөлөр үчүн абдан ыӊгайлуу болгондуктан, 1881-ж. Биринчи Эларалык электриктер конгрессинде кабыл алынган ж-а ушул эле конгрессте мех., элект<font color='green'>р</font>дик ж-а магниттик чоӊдуктардын СГС сист<font color='green'>е</font>масындагы туунду бирдиктери аныкталган. 1901-ж. итал. окумуштуу Ж. Жоржи МКС системасына төртүнчү бирдикти электр бирдигин сунуш к<font color='green'>ы</font>лып, ток күчүнүн бирдиги ''А'' (ампер) алынган (МКСА). МКСке термод. темп-ранын бирдиги (''К'') кельвинди кошуп, жылуулук бирдиктердин с<font color='green'>и</font>стемасы (МКСК), 1919-ж. Францияда МТС си<font color='green'>с</font>темасы (''м, т, сек'') кабыл алынган. 19-к-дын акырынан баштап, бирдиктердин МКГСС (''м, кг</i<font color='green'>></font>күч, ''сек'') системасын колдонулуп келген. Бул система техникада кеӊири колдонулуп, көбүнчө бирдиктердин тех. системасы деп аталат. Б. с. ж-а көптөгөн системадан тышкары бирдикте<font color='green'>р</font>дин болушу мамлекеттер аралык ил. ж-а экон. катнаш түзүүдө кыйынчылыктарга алып ке<font color='green'>л</font>ген. Ошондуктан 19-к-дын аягында бирдикте<font color='green'>р</font>дин Эларалык бирдиктүү системасын түзүү з<font color='green'>а</font>рылдыгы пайда болгон. Бирок мындай систем<font color='green'>а</font>ны (СИ) киргизүү ж-дөгү макулдашууга 1960-ж. гана 11-генералдык конференцияда чен ж-а са<font color='green'>л</font>мактын бирдиктери кабыл алынган. СИ бирд<font color='green'>и</font>гине жети негизги бирдик: узундук – ''м'', масса – ''кг'', убакыт – ''сек'', электр тогунун күчү – ''А,'' тем<font color='green'>п</font>ра – ''К'', жарык күчү – ''кд'', заттын саны – ''моль'' киргизилген. СИ жөнөкөй ж-а бир түргө ал<font color='green'>ы</font>нып келингендиктен, көп мамлекеттерде, ал эми КМШ өлкөлөрүндө СИ системасы 1963-ж-дан ба<font color='green'>ш</font>тап колдонулган. Теор. физиканын айрым б<font color='green'>ө</font>лүктөрүндө бирдиктердин табигый системалары пайдаланылат. Бирдиктердин табигый сист<font color='green'>е</font>маларын немис физиги М. Планк (1906) ж-а англ. физик Д. Хартри түзүшкөн.
| | өздөштүрүүгө‚ керек продукцияны чыгарууну |
| Ад''.: Бурдун Г. Д.'' Единица физических величин. <font color='green'>4</font>изд. М., 1967; ''Бурдун Г. Д., Марков Б. Н.'' Основы метрологии. 2-изд. М., 1975. ''М. Байбосунов.'' [[Category: 2-том, бүтө элек]]
| | көбөйтүүгө ж-а анын ''натыйжалуулугун'' жог<font color='green'>о</font>рулатууга‚ алдыӊкы ''техниканы'' ж-а ''технол<font color='green'>о</font>гияны'' үйрөнүүгө мүмкүнчүлүк берет. Катталга<font color='green'>н</font>дан кийин Б. и. юрид. жактын укугуна ээ б<font color='green'>о</font>лот. Б. и-ни башкаруу үчүн башкарма‚ дире<font color='green'>к</font>ция ж-а текшерүү комиссиясы түзүлөт. Б. и. уюштуруу ''документтеринде'' каралган учурда ж-а тартипте‚ о. эле анын ишмердиги максаттар<font color='green'>ы</font>на ж-а милдеттерине жооп бербесе жоюлушу мүмкүн. |
| | [[Category: 2-том, бүтө элек]] |
|
| |
|
БИРДИКТЕР СИСТЕМАСЫ 233</ph>
экономикасына чет өлкөлүк капиталды тартууга‚ пайдаланылбай жаткан ресурстарды тез
өздөштүрүүгө‚ керек продукцияны чыгарууну
көбөйтүүгө ж-а анын натыйжалуулугун жогорулатууга‚ алдыӊкы техниканы ж-а технологияны үйрөнүүгө мүмкүнчүлүк берет. Катталгандан кийин Б. и. юрид. жактын укугуна ээ болот. Б. и-ни башкаруу үчүн башкарма‚ дирекция ж-а текшерүү комиссиясы түзүлөт. Б. и. уюштуруу документтеринде каралган учурда ж-а тартипте‚ о. эле анын ишмердиги максаттарына ж-а милдеттерине жооп бербесе жоюлушу мүмкүн.