ВИЗАНТИЯ

ВИЗАНТИ́Я , В и з а н т и я и м п е р и я с ы – 395–1453-жылдарда өкүм сүргөн мамлекет. Алгач «Ро­мейлер империясы» деп аталган. Анын борбору Рим императору Константин I мурдагы Визан­тий колониясынын ордуна 324–330-жылдарда негизде­ген Константинополь шаары (1453-жылдан Стамбул) болгон. Византиянын курамына Балкан жарым аралы, Кичи Азия, Сирия, Палестина, Египет, Киренаика, Месопотамия, Армениянын бир бөлүгү, Эгей деңизиндеги аралдар (Кипр, Крит, Родос ж. б.), Крым жарым аралынын түндүгү кирген. Византия калкы ар кыл этностордон туруп, ага гректер, сириялыктар, копттор, армяндар, грузиндер, еврейлер, кичи азиялык эллиндешкен уруулар, фракиялыктар, иллириялыктар, дактар кирген. 4–6-кылымда кал­кынын саны 50 млндон 65 млнго чейин жет­кен. Ошону м-н бирге өлкөнүн аймагына башка элдер (готтор 4–5-кылымда, славяндар 6–7-кылымда, араб­дар 7–9-кылымда, печенегдер, кыпчактар 11–13-кылымда) жайгаша баштаган. 6–11-кылымда Византия калкынын ку­рамына кирген этнос топторунан кийинчерээк италян эли калыптанган. Византиянын экономикасын­да, саясий турмушунда ж-а маданиятында грек кал­кы чоң роль ойногон. Империянын мамлекеттик тили 4–6-кылымда латын, 7-кылымдан Византия кыйраганга чейин грек тили болгон. Империянын ири шаары, кол өнөрчүлүк ж-а эл аралык соода борбору бол­гон Константинополь Иран, Индия, Кытай ж. б. мамлекеттер м-н соода жүргүзүп турган. В. 4–5- кылымдарда борбордошкон аскердик бюрократтык мо­нархияга айланган. 4-кылымдан христиан дини не­гизги дин катары кабыл алынып, 70-жылдар­дан баштап варварлар м-н мамиле жасоо масе­леси өлкөнүн тышкы ж-а ички саясатында чоң роль ойногон. Император Юстиниандын (527– 565) тушунда борбордошкон бюрократтык мо­нархия бир кыйла күчөгөн. Ал күчтүү армия түзүп, 533–534-жылдарда Түндүк Африкадагы вандалдар мамлекетин, 535–555-жылдарда Италиянын Остгот королдугун, 554-жылы түштүк-чыгыш Испаниянын бир бөлүгүн караткан. Мамлекеттин түндүк-чыгыш аймактарын кеңейтүү үчүн, Батыш м-н Чыгыш­ты байланыштырып келген Улуу жибек жолу­на көзөмөл орнотуу максатында Иранга каршы Түрк кагандыгы м-н аскердик союз түзөт (к. Ба­тыш Түрк кагандыгы). Византияга чектеш жашаган айрым түрк уруулары Византия армиясынын ката­рында кызмат өтөп, алар акырындык м-н Кичи Азияга, Кавказга, Балкан жарым аралына отурукташа баштаган. Анын тушунда Византиялык архитектура ж-а адабият өнүккөн. Бирок анын мурдагы Рим импе­риясын кайра калыбына келтирүү аракети ишке ашпаган ж-а кийинки урпактары бийликти узакка кармап тура алган эмес. Салыктардын оордугуна нааразы болгон эл бир нече жолу көтөрүлүшкө чыгып (эң белгилүүсү «Ника коз­голоңу»), өлкөнү бир топ алсыраткан. Натый­жада, акырындык м-н күч алып келаткан араб­дар 632–642-жылдарда Византиянын өтө бай чыгыш провин­цияларын (Сирия, Палестина, Жогорку Месо­потамия), 693–698-жылдарда Түндүк Африкадагы жерле­рин басып алган. 7-кылымдын аягында Византиянын кара­магында Юстиниандын убагындагы өлкөнүн аймагынын ¹/3 төн ашпаган бөлүгү калган. Балкан жарым аралына славян уруулары 6-кылымдын аягы­нан тартып отурукташа баштап, алар 7-кылымда Византиянын бир кыйла жерине: Фракия, Македония, Далмация, Грекиянын бир бөлүгүнө, ал эмес Кичи Азияга чейин жайгашкан. Калктын этнос­тук курамы Кичи Азия жагында да өзгөргөн. Анда армяндар, перстер, сириялыктар, арабдар отурукташкан. Бирок чыгыш провинцияларын тарттырып жиберген соң, Византия этнос жагынан бир өңчөй өңдөнүп, анын уюткусу гректер же грек­че сүйлөгөн эллиндешкен уруулар болуп кал­ган. 7–8-кылымда административдик түзүлүшүндө маанилүү өзгөрүүлөр болуп, жаңы аскердик административдик округ­дар (фемалар) түзүлгөн. Аскердик ж-а граждандык бийлик бүт бойдон фемалык аскер командири – страдигдин колуна өткөн. Империянын согуш­тук күч-кубаты артып, арабдар ж-а болгарлар м-н болгон согуштарда ийгиликке жеткен. Ошо­ну м-н бирге константинополдук аксөөктөр м-н байланышта бийлик жүргүзгөн динчилерге кар­шы эл массасынын нааразылыгын туюнткан диний-саясий кыймыл башталып, аны провин­ция аксөөктөрү өз мүдөөлөрү үчүн пайдала­нууга умтулган. Кыймылды Исаврий династия­сынан чыккан императорлор башкарып, мо­настырь м-н чиркөө байлыктарын казынага алышкан. Императорлордун мындай саясаты провинция аксөөктөрүнүн нааразычылыгын күчөтүп, анын жамааттарга көрсөткөн кысымы каршылык күрөшүн ырбаткан, феодалдарды чочутуп, 843-жылы иконага табынууну калыбына келтирүүгө түрткү болгон. Өкмөт ж-а аскер тө­бөлдөрү динчилер м-н келишип, элдик кыймыл­ды басып турган. Византияда 9-кылымдын 2-жарымы – 10-кылымда борбордошкон монархия түзүлгөн. 9-кылымдын 2-жарымынан Византия шаарлары өсүп-өнүгүп, 10-кылымда аларда орто кылым шаарларына мүнөздүү бел­гилер пайда болгон. Мисалы, майда кол өнөрчүлүк, соода-кол өнөрчүлүк корпорациялары уюштуру­луп, алардын иш-аракетин мамлекет теске ген. Өндүрүштө эркин кол өнөрчү негизги роль ойно­со да, кулдуктун сакталып турушу ошол кезде­ги Византия шаарларынын бир бөтөнчөлүгү болгон. 12-кылымда Византия шаарларынын экономикасы начарлап, кол өнөр өндүрүшү кыскарган. 9-кылымдын 2-жары­мы – 11-кылымда Византиянын тышкы саясаты согуш жүргүзүүгө негизделген. Ал араб, славян, ки­йинчерээк норманн элдери м-н дайыма согушуп турган. 10-кылымдын орто ченинде Византия арабдардан Жогорку Месопотамияны, Кичи Азиянын бир бөлүгүн, Сирияны, Критти, Кипрди тартып ал­ган. 1018-жылы Батыш Болгария падышалыгын ээлеп, Балкан жарым аралынан Дунайга чейин бийлеп турган. 9–11-кылымда Киев Русу м-н өз ара мамиле­лер Византиянын тышкы саясатында чоң роль ойно­гон. 10-кылымдын акырында Русь Византиядан христиан динин кабыл алган. Византияга 11-кылымдын ортосунан

Константинополь шаарынын планы. 15-кылымдын 1-жарымы. Сүрөтчүсү К. Буондельмонте. Лауренциан китепканасы (Флоренция).

тартып чыгыштан түрк-селжуктар кол салып турган. 1071-жылы селжуктар Маназкертте (Арме­ния) император Роман IV Диогендин аскерле­рин талкалап, өзүн туткунга алышкан, бирок Кичи Азиядагы айрым аймактарды берүү шар­ты м-н бошотушкан. 11-кылымдын орто ченинде нор­манндар Византиянын Түштүк Италиядагы ээлеген жер­лерин басып алган. 11-кылымдын 70-жылдарында бийлик үчүн күрөш күчөп, 1081-жылдан Ком­ниндер династиясы (1081–1185) сурайт. 1185-жылы Константинополдогу аксөөктөрдүн козголоңунан кийин Ангелдер династиясы (1185–1204) бийлик­ке келет. Бул династиянын тушунда Византия экономикалык кризиске учурап, саясий бытырандылык күчөйт. Шаарлар тукулжурап, армия м-н флот начар­лап, империя бөлүнө баштайт. 12-кылымдын акы­рында Византия м-н Батыштын ортосунда карама-кар­шылык күчөйт; папачылык Византия чиркөө­лөрүн рим курияларына баш ийдирүүгө, Вене­ция Византиядан өз атаандаштарын – Генуя м-н Пиза-

ны сүрүп чыгарууга, «Ыйык Рим империясы­нын» императорлору Византияны багынтууга умтул­ган. Мына ушундай саясий кырдаалдардан пай­даланып, крест жортуулдарын уюштуруучулар Палестинанын ордуна Константинополду басып алууга киришкен. 1204-жылы 4-крест жортуулунун натыйжасында Константинополь багындыры­лып, Византия империясы кыйраган. Византиянын кресттүү­лөр басып алган жерлеринде Латын империясы (1204–61) негизделет. Кресттүүлөргө карабаган жерлерде көз каранды эмес грек мамлекеттери: Никей империясы (1204–61), Трапезунд импе­риясы (1204–1461) ж-а Эпир мамлекети (1204– 1337) пайда болот. Латын империясына каршы күрөшүүдө Никей империясы чоң роль ойнойт. 1261-жылы Никей императору Михаил VIII Палео­лог грек калкынын колдоосуна таянып, Кон­стантинополду кайра алат да, Византия империясын калыбына келтирет. Бирок, Трапезунд ж-а Эпир мамлекеттери ага кошулбай, өз алдынчалыгын сактап калган. Мамлекеттин ичиндеги өз ара чыр-чатактар Византияны начарлатат да, осмон түрк­төрү 14-кылымдын башынан тартып анын айма­гын басып ала баштайт. 1354-жылы Галлиполи, 1362-жылы Адрианополь (Эдирне) басылып алынат. 1371-жылы Марицанын алдындагы жеңилүүдөн ки­йин Сербия, алардын артынан Византия да түрктөргө вассалдык көз карандылыгын тааныйт. 1402-жылы Анкаранын алдындагы түрк аскерлеринин Ти­мурдан жеңилиши Византия империясынын кыйрашын убактылуу токтоткон. Византиянын Батыш Европадан жардам сурап, союздаштарды издөө аракетинен майнап чыккан эмес. Анын экономикасынын төмөндөшү, карама-каршылыктардын күчөшү, Батыш Европа мамлекеттеринин ачкөздүк сая­саты осмон түрктөрүнүн Византияны жеңип алышын жеңилдеткен. Эки айлык камалоодон кийин, 1453-жылы 29-майда түрк султаны Мехмед II Фатих (Баскынчы) баштаган түрк армиясы Константи­нополду басып алып, талап-тонойт. 15-кылымдын 60- жылдарында Византия– империясы жашоосун токто­туп, анын аймагында Осмон империясы түзүлөт.

Византия маданияты. Византия маданияты рим, грек ж-а чыгыш маданиятынын таасиринде өөрчүп, не­гизинен диний (христиандык) мүнөздө болгон. Маданияттын бардык тармагындагы маанилүү түшү­нүктөр м-н ойлор христиан мифологиясындагы салттуу образдар ж-а фразеология аркылуу туюнтулган. Византиялыктар жердеги кудай деп им­ператордун зоболосуна сыйынышкан. Библия, ошондой эле антикалык классиктер ар бир адам үчүн өтө керек билимдердин жыйындысы деп эсеп­телген. Ошол себептен Византияда салт-санаанын таа­сири (традиционализм) аябай күчтүү болгон. Билимдин булагы тажрыйба эмес, салт деп са­налып, эксперимент м-н илимий байкоолор анча өнүккөн эмес. Византия маданияты кубулуштарды анализ кылып карагандан көрө, системага салып илик­тегенге көбүрөөк көңүл бөлгөн. Византиянын эл агар­туу системасында, илиминде, адабиятында, сүрөт өнөрүндө, үй тиричилигинде антикалык салттар басымдуулук кылган. Византиялыктар өз мад­аниятын адамзаттын эң бийик жетишкендиги ката­ры эсептеп, башка элдердин маданиятына таасир­ленүүдөн же аны тууроодон атайылап баш тар­тышкан. Алар 11-кылымдан баштап гана араб меди­цинасына, чыгыш адабиятына, кийинчерээк араб ж-а перс математикасына кызыга баштаган. Византия маданияты адабият, сүрөт, дин ж. б. боюнча коңшу өл­көлөргө зор таасирин тийгизген. Айрыкча ан­тикалык мурастарды сактоодо Византиянын ролу чоң болгон. 12-кылымга чейин Византияда эл агартуу система­сы Европага караганда жогорку деңгээлде бол­гон. Баштапкы билим алуу мөөнөтү 2–3 жыл, орто билимди грамматик-мугалимден же чечен­дик боюнча мугалимден алышкан. Окутуунун про­граммасына орфография, грамматикалык нормалар, ырдын түзүлүшү, чечендик өнөр, документ даяр­доо өнөрү, философия м-н тарых кирген. 11-кылымдын орто ченинде Константинополдо чинов­никтерди даярдоочу укуктук ж-а философиялык мек­тептер ачылат. Византияда математиканын коомдук бедели чечендик м-н философияга караганда төмөн турган. 4–6-кылымда Византиядагы математика ан­тикалык классиканы комментарийлөө м-н гана чектелип, ал эми зоология, ботаника, агроно­мия илим жактан терең такталып жазылган эмес. Византиялык медицина антикалык салтка негиздел­ген. Византиялыктар географиялык карта түзүүнү би­лишкен. Византия философиясынын негизги булагы – Библия ж-а классикалык грек философиясы (Платон, Аристотель) болгон. 4–7-кылымда Византия фило­софиясында 3 багыт өкүм сүргөн: 1) неоплатонизм, 2) гностицизм-манихейлик дуализм, 3) хрис­тиандык диний багыт. Византия философиясы орто кы­лымдагы схоластикага, Италиядагы Кайра жаралууга, славян өлкөлөрүндөгү, Армения м-н Грузиядагы философиялык ой-пикирдин өнүгүшүнө таасир тийгизген. Византиянын адабияты байыркы грек адабиятынын салтында калыптанган. Славяндар үстөмдүгү учурунда эпос, ода, эпиграмма жанр­лары өнүккөн. Ошол кездин өкүлү А. Визан­тийскийдин чыгармалары – Византия адабиятынын классика­лык үлгүлөрү. Византия архитектурасы м-н сүрөт өнөрү ан­тикалык искусствонун салттарын уланткан. Буга мисал – 4–5-кылымдагы Константинополь архитектурасы: 4-кылымда мурдагы чиркөө базиликалары м-н кум­палуу имараттардан айырмаланган жаңы тип­теги храмдар салына баштайт. 6-кылымда зодчий­лик дүркүрөп өсөт. 9–12-кылымда анда крест-кумпа­луу храмдын тиби негизги орун ээлейт. Мисалы, Мирелеон чиркөөсү (10-кылым), Пантократора храм комплекси (12-кылым). Кресттүүлөрдүн жортуулунан кийин Византия маданияты Константинополдо ж-а Гре­кия м-н Кичи Азия аймагында кайрадан гүл­дөйт. Орто кылымдагы архитектура италиялык зодчийликтин айрым мотивдерин өзүнө сиңирип, ренессанстык тенденциялардын калыптанышын чагылдырат (Константинополдогу Текфур-серай аксарайы, 14-кылым). Византия живописи өз идеяларын адамдын об­разы аркылуу билдирген. 9–12-кылымда Византия живопи­синин жалпы принциптери айрым көркөм мек­тептерде иштелип чыккан. Китеп миниатюра­сында зергерлик-декоративдүү стиль үстөмдүк кылган. Миниатюраларда тарыхый адамдардын портреттери даана тартылган. 9–12-кылымдагы скульптурада рельефтүү иконалар ж-а декора­тивдүү оюулар басымдуу болгон. 13–14-кылымдар жи­вопистин айрыкча гүлдөгөн учуру болгон. Мисалы, Хора монастырынын мозаикасы (Константи­нополь, 14-кылым). Византия музыкасы сирия (4-кылым), араб (8-кылым), славян ыр маданиятынын элементтерин өзүнө сиңирген. Айрыкча чиркөө ырлары өнүгүп, май­рамдарда, салтанаттуу кечелерде аспаптык му­зыка ойноо кеңири тараган. Византиялык нота жа­зуунун бир нече түрү болгон: экфонетикалык (6– 8-кылым), штрихтик (8–12-кылым), тегерек (12–14-кылым). Византия музыкасы 9-кылымга чейин европалык көп өлкөлөр­дүн маданиятына таасирин тийгизген. Музыка мад­аниятынын жогорулашы Афон монастырынан чык­кан гимн жазуучу Иоанн Кукузелдин ишмер­дүүлүгү м-н байланышкан. Византиянын маданиятынын андан ары жогорулашына түрк баскынчылы­гы чекит койгон.

Ад.: Курбатов Г. Л. История Византии ( от античности к феодализму). М., 1984; Левченко М. В. История Византии. Краткий очерк. М.; Л., 1940; История Византии. Т. 1–3. М., 1967; Каждан А. П. Византийская культура (Х–ХII вв.). М., 1968.