БАЙЖИЕВ Ташым Ыскак уулу: нускалардын айырмасы
vol2_1-69_>KadyrM No edit summary |
м (1 версия) |
(Айырма жок)
|
13:34, 30 Январь (Үчтүн айы) 2025 -деги абалы
БАЙЖИЕВ Ташым Ыскак уулу (1909, Ысыккөл обл., Аксуу р-ну, Тепке айылы - 17. 2. 1952, Караганды) - адабиятчы, кыргыз тили ж-а адты б-ча алгачкы окуу китептеринин автору, жазуучу, драматург, котормочу, сынчы.

Караколдогу орус-тузем мектебин, Фрунзедеги педтехникумду бүткөн (1927). Б-дин адабий ишмердиги 1927-ж. прозалык чыгармаларды жазуудан башталган. 1930-36-ж.
Эл агартуу комиссариатынын инспектору катары Алай өрөөнүндө башталгыч мектептерди ачып, Жалалабаттагы педтехникумда окуу бөлүмүнүн башчысы болуп иштеген. Анын чыг-лыгынын ойгонушуна ж-а калыптанышына педтехникумдагы «Кызыл учкун» деген адабий ийримдин таасири чоң болгон. «Сен кимсиң?», «Досум», «Кытмыр өлдү», «Күрөө», «Төр-Сууда», «Суу боюнда», «Турмуш чөлү» аттуу кыска аңгемелери, жанытмалары ж-а повесттери ошол учурдагы кыргыз жергесиндеги тап күрөшүн, жаңы замандын орношун, азаттыкка чыккан кыз-келиндердин, илим-билимге умтулган жаштардын турмушун сүрөттөөгө арналган. Кыргыз педин-тунун орус тили ж-а ад-ты ф-тин бүтүргөндөн 1940-42-ж. СССР ИАнын Кыргыз филиалында «Манас» секторун башкарып, эпостун үч томдугун басмага даярдаган. Залкар манасчылар Саякбай Каралаев, Шапак ж-а Акмат Рысмендеевдердин айтуусунда эпосту кагазга түшүргөн. Ил.-из. макалаларын жарыялап, респ-нын Өкмөтүнө 1942-ж. «Манас» эпосунун 1000 жылдык юбилейин өткөрүүнү сунуштаган. 1944-ж. Улуу Ата Мекендик согушка кетип, Украина фронтунда жарадар болгон. 1944-ж. госпиталдан жазган «Жигиттер» аттуу пьесасы театрда даярдала баштаган. Пьеса кыргыз азаматтарынын эрдиктерине арналганына карабастан, саясий күнөө коюлуп, репертуардан алынган. Бул окуядан кийин Б. көркөм чыгарма жазуудан баш тартып, бүт эмгегин кыргыз тили ж-а ад-ты б-ча окуу китептерин түзүүгө, «Манас» эпосун, Калигул, Арстанбек, Молдо Кылыч, Тоголок Молдо, Токтогул, Барпынын чыг-лыгын иликтеп элге жеткирүүгө арнаган. 1944-49-ж. «Манас» ж-а фольклор секторун жетектеген. 1947-жылга пландаштырылган «Манас» эпосунун 1100 жылдыгына үчилтиктин 21 томун даярдап, «Чоң казаттын» орусча котормосу өзүнчө китеп болуп чыккан. «Семетейди» изилдеп, аны баатырдык лирикалык поэма катары баалаган ж-а белгилүү казак окумуштуусу М. Ауэзовдун жетекчилигинде «Манас» эпосу б-ча диссертация жазууну колго алган. Бирок ВКП(б) БКнын «Звезда» ж-а «Ленинград» журналдары ж-дөгү токтому кабыл алынгандан кийин (1946, 14- август) бул иштери өтөөсүнө чыкпай, Б-ге эл душманы деген жалган саясий айып тагылып, репрессияланган. Ал З. Бектенов м-н бирдикте 3-4-класстар үчүн «Кыргыз тили» (1933), 5-класстар үчүн «Биздин адабият» (1940) окуу китептерин түзгөн, ал эми «Кыргыз адабияты» (фольклор) окуу китеби (1947) жарык көрөрү м-н 1949-ж. пайдалануудан алып салынган. 1993-ж. кайрадан басылып, мамл. конкурста сыйлыкка татыктуу болгон. Китептин «Адабият жана фольклор» деген бөлүмүндө эки тармактын өзара байланышы, бөтөнчөлүктөрү чечмеленип, кыргыз элинин жазмасы 6-8-к-да эле болгондугу, фольклорубуздун башаты, чыгыш теги, ад-т тарыхы, ад-т теориясы, адабий сын, фольклористика тууралуу маалымат, кеңири түшүндүрмөлөр берилген. «Байыркы кыргыздар» деген бөлүмүндө кыргыздардын байыртадан бүгүнкүгө чейинки тарыхы, социалдык-экон. түзүлүшү, мад-ты, орхон-енисей жазуулары, алардын окулушу, стили тарыхый фактылардын негизинде жазылган. Ал эми «Октябрга чейинки фольклор» деген бөлүмдө фольклордук чыгармалардын Октябрь рев-ясына чейин Валиханов, Радлов, Алмаши ж. б. тарабынан жазылып алынышы, алардын көзкараштары тууралуу айтылып, элдин оозеки чыг-лыгы классификацияланган. Акыркы бөлүмү боордош элдер ад-тына арналып, орус элинин «Илья Муромец», Ш. Руставелинин «Жолборс терисин жамынган баатыр», о. эле Г. Низами, А. Навоинин чыгармалары камтылган. Эмгекте фольклордук ар кыл жанрлар, «Манас» үчилтиги баштаган кенже эпостор ж. б. б-ча алгач жыйынтыктуу ил. көзкараштар, кеңири маалымат, тыянактар айтылган. Китеп ил.-теор. жактан кыргыз ад-ты м-н фольклористикасындагы көптөгөн маселелерди так, кеңири чечмелеп бергендиги м-н бүгүнкү күндө да баалуу. «Жигиттер» деген пьесасынын көркөмдүк деңгээли жогору, жазуу стили өзгөчө, маани-маңызы терең болгондуктан, реж. И. Рыскулов сахнага алып чыккан (1989). Б. көркөм котормонун калыптанышына да өз салымын кошкон. Немис жазуучусу Э. Распенин «Мюнхаузендин башынан өткөргөндөрү» (1936), орус жазуучусу А. Фурмановдун «Чапаев» (1939) ж. б. чыгармаларды чебер которгон. Б. 1955-ж. реабилитацияланган. Ад.: Бектенов 3., Байжиев Т. Кыргыз адабияты. Б., 1993; Ташым Байжиев. Б., 2003. А. Обозканов.