БИРДИКТЕР СИСТЕМАСЫ: нускалардын айырмасы
No edit summary |
No edit summary |
||
| 1 сап: | 1 сап: | ||
''' БИРДИКТЕР СИСТЕМАСЫ''' – кабыл алынган эрежеге ылайык айрым системаны түзгөн физикалык чоӊдуктардын негизги ж-а туунду бирдиктер<font color='green'>и</font>нин тобу. Ал физикалык чоӊдуктардын табигый | ''' БИРДИКТЕР СИСТЕМАСЫ''' – кабыл алынган эрежеге ылайык айрым системаны түзгөн физикалык чоӊдуктардын негизги ж-а туунду бирдиктер<font color='green'>и</font>нин тобу. Ал физикалык чоӊдуктардын табигый өз ара байланышын чагылдырган теорияга таянып түзүлөт. Аны түзүүдө негизги физикалык чоӊдуктун эркин түрдө кабыл алынган бирдиги н е г и з г и б и р д и к деп аталат. Ошондуктан чоӊдукта<font color='green'>р</font>дын бир эле системасы үчүн бирдиктердин бир нече системасын жаратууга болот. Мисалы, узу<font color='green'>н</font>дуктан (''L''), массадан (''M'') ж-а убакыттан (''Т'') түзүлгөн чоӊдуктардын ''LMT'' системасы үчүн ар кандай система түзүүгө болот. Мисалы, МКС (н<font color='green'>е</font>гизги бирдиктери: ''м, кг, сек''); СГС (бирдиктери: ''см, г, сек''); Британиялык система (бирдиктери: фут, фунт, ''сек''). Мында системалардын белгиси (мисалы, МКС) алардын негизги бирдиктеринин атынын биринчи тамгалары боюнча түзүлөт. А<font color='green'>л</font>гач бирдиктер систепмасын 1832-жылы немец окумуштуусу К. Гаусс сунуш кылган. Негизги бирдиктер катары ''мм, мг'' ж-а ''сек'' кабыл алынган, ал эми туунду би<font color='green'>р</font>диктери аныктоочу теӊдемелери боюнча табылат. 1851-жылы немец физиги Вебер Гаусстун бирдиктер системасын электрдик чоӊдуктар системасын түзүүгө колдонгон. 19-кылымдын экинчи жарымында Англияда н<font color="green">е</font>гизги бирдиктери ''см, г'' ж-а ''сек'' болгон бирди<font color="green">к</font>тердин СГС системасы иштелип чыккан. Би<font color="green">р</font>диктердин СГС системасы физикалык изилдөөлөр үчүн абдан ыӊгайлуу болгондуктан, 1881-жылы Биринчи Эл аралык электриктер конгрессинде кабыл алынган ж-а ушул эле конгрессте механикалык, элект<font color="green">р</font>дик ж-а магниттик чоӊдуктардын СГС сист<font color="green">е</font>масындагы туунду бирдиктери аныкталган. 1901-жылы италиялык окумуштуу Ж. Жоржи МКС системасына төртүнчү бирдикти электр бирдигин сунуш к<font color="green">ы</font>лып, ток күчүнүн бирдиги ''А'' (ампер) алынган (МКСА). МКСке термодинамикалык температуранын бирдиги (''К'') кельвинди кошуп, жылуулук бирдиктердин с<font color="green">и</font>стемасы (МКСК), 1919-жылы Францияда МТС си<font color="green">с</font>темасы (''м, т, сек'') кабыл алынган. 19-кылымдын акырынан баштап, бирдиктердин МКГСС (м, кг</i<font color="green">></font>күч, сек) системасы колдонулуп келген. Бул система техникада кеӊири колдонулуп, көбүнчө бирдиктердин техникалык системасы деп аталат. Бирдиктер системасы ж-а көптөгөн системадан тышкары бирдикте<font color="green">р</font>дин болушу мамлекеттер аралык илимий ж-а экономикалык катнаш түзүүдө кыйынчылыктарга алып ке<font color="green">л</font>ген. Ошондуктан 19-кылымдын аягында бирдикте<font color="green">р</font>дин Эл аралык бирдикттер системасын түзүү з<font color="green">а</font>рылдыгы пайда болгон. Бирок мындай систем<font color="green">а</font>ны (СИ) киргизүү жөнүндөгү макулдашууга 1960-жылы гана 11-генералдык конференцияда чен ж-а са<font color="green">л</font>мактын бирдиктери кабыл алынган. СИ бирд<font color="green">и</font>гине жети негизги бирдик: узундук – м, масса – кг, убакыт – сек, электр тогунун күчү – А, тем<font color="green">ператур</font>а – К, жарык күчү – кд, заттын саны – моль киргизилген. СИ жөнөкөй ж-а бир түргө ал<font color="green">ы</font>нып келингендиктен, көп мамлекеттерде, ал эми КМШ өлкөлөрүндө СИ системасы 1963-жылдан ба<font color="green">ш</font>тап колдонулган. Теориялык физиканын айрым б<font color="green">ө</font>лүктөрүндө бирдиктердин табигый системалары пайдаланылат. Бирдиктердин табигый сист<font color="green">е</font>маларын немис физиги М. Планк (1906) ж-а англиялык физик Д. Хартри түзүшкөн. | ||
Ад''.: Бурдун Г. Д.'' Единица физических величин. <font color="green">4</font>изд. М., 1967; ''Бурдун Г. Д., Марков Б. Н.'' Основы метрологии. 2-изд. М., 1975. | |||
''М. Байбосунов.'' | ''М. Байбосунов.'' | ||
[[Category: 2-том, бүтө элек]] | [[Category: 2-том, бүтө элек]] | ||
08:45, 11 Март (Жалган куран) 2025 -га соңку нускасы
БИРДИКТЕР СИСТЕМАСЫ – кабыл алынган эрежеге ылайык айрым системаны түзгөн физикалык чоӊдуктардын негизги ж-а туунду бирдиктеринин тобу. Ал физикалык чоӊдуктардын табигый өз ара байланышын чагылдырган теорияга таянып түзүлөт. Аны түзүүдө негизги физикалык чоӊдуктун эркин түрдө кабыл алынган бирдиги н е г и з г и б и р д и к деп аталат. Ошондуктан чоӊдуктардын бир эле системасы үчүн бирдиктердин бир нече системасын жаратууга болот. Мисалы, узундуктан (L), массадан (M) ж-а убакыттан (Т) түзүлгөн чоӊдуктардын LMT системасы үчүн ар кандай система түзүүгө болот. Мисалы, МКС (негизги бирдиктери: м, кг, сек); СГС (бирдиктери: см, г, сек); Британиялык система (бирдиктери: фут, фунт, сек). Мында системалардын белгиси (мисалы, МКС) алардын негизги бирдиктеринин атынын биринчи тамгалары боюнча түзүлөт. Алгач бирдиктер систепмасын 1832-жылы немец окумуштуусу К. Гаусс сунуш кылган. Негизги бирдиктер катары мм, мг ж-а сек кабыл алынган, ал эми туунду бирдиктери аныктоочу теӊдемелери боюнча табылат. 1851-жылы немец физиги Вебер Гаусстун бирдиктер системасын электрдик чоӊдуктар системасын түзүүгө колдонгон. 19-кылымдын экинчи жарымында Англияда негизги бирдиктери см, г ж-а сек болгон бирдиктердин СГС системасы иштелип чыккан. Бирдиктердин СГС системасы физикалык изилдөөлөр үчүн абдан ыӊгайлуу болгондуктан, 1881-жылы Биринчи Эл аралык электриктер конгрессинде кабыл алынган ж-а ушул эле конгрессте механикалык, электрдик ж-а магниттик чоӊдуктардын СГС системасындагы туунду бирдиктери аныкталган. 1901-жылы италиялык окумуштуу Ж. Жоржи МКС системасына төртүнчү бирдикти электр бирдигин сунуш кылып, ток күчүнүн бирдиги А (ампер) алынган (МКСА). МКСке термодинамикалык температуранын бирдиги (К) кельвинди кошуп, жылуулук бирдиктердин системасы (МКСК), 1919-жылы Францияда МТС системасы (м, т, сек) кабыл алынган. 19-кылымдын акырынан баштап, бирдиктердин МКГСС (м, кг</i>күч, сек) системасы колдонулуп келген. Бул система техникада кеӊири колдонулуп, көбүнчө бирдиктердин техникалык системасы деп аталат. Бирдиктер системасы ж-а көптөгөн системадан тышкары бирдиктердин болушу мамлекеттер аралык илимий ж-а экономикалык катнаш түзүүдө кыйынчылыктарга алып келген. Ошондуктан 19-кылымдын аягында бирдиктердин Эл аралык бирдикттер системасын түзүү зарылдыгы пайда болгон. Бирок мындай системаны (СИ) киргизүү жөнүндөгү макулдашууга 1960-жылы гана 11-генералдык конференцияда чен ж-а салмактын бирдиктери кабыл алынган. СИ бирдигине жети негизги бирдик: узундук – м, масса – кг, убакыт – сек, электр тогунун күчү – А, температура – К, жарык күчү – кд, заттын саны – моль киргизилген. СИ жөнөкөй ж-а бир түргө алынып келингендиктен, көп мамлекеттерде, ал эми КМШ өлкөлөрүндө СИ системасы 1963-жылдан баштап колдонулган. Теориялык физиканын айрым бөлүктөрүндө бирдиктердин табигый системалары пайдаланылат. Бирдиктердин табигый системаларын немис физиги М. Планк (1906) ж-а англиялык физик Д. Хартри түзүшкөн.
Ад.: Бурдун Г. Д. Единица физических величин. 4изд. М., 1967; Бурдун Г. Д., Марков Б. Н. Основы метрологии. 2-изд. М., 1975.
М. Байбосунов.