БЕЛЬГИЯ

БЕ́ЛЬГИЯ , Б е л ь г и я К о р о л д у г у (фр. Royaume de Belgique, фламандча Koninkri¼k Belgiё) – Батыш Европадагы мамлекет. Түндү­гүнөн Нидерланд, чыгышынан Германия, түш.- чыгышынан Люксембург, түштүгүнөн ж-а түш.- батышынан Франция м-н чектешет. Түн.-баты­шын Түндүк деңизи чулгайт. Аянты 30,5 миң км². Калкы 10,4 млн (2005). Борбору – Брюссель ш. Расмий тилдери: француз, нидерланд, немис

тилдери. Б.-федерациялык мамлекет болгондук­тан үч аймакка: Вавилон, Фламанд ж-а Брюс­сель адм. айм. жактан Брюссель агломерация­сына ж-а 10 провинцияга бөлүнөт. Акча бирди­ги – евро. Б. – БУУнун (1945), Европалык экон.

Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2005) уюмунун (1957), Европа кеңешинин (1949), ЕККУнун (1975), Эларалык валюта фондунун (1945), Эларалык реконструкция ж-а өнүгүү бан­кынын мүчөсү.

Мамлекеттик түзүлүшү

. Б. – федерациялык мамлекет. [Конституциясы 1831-ж. 7-февралда кабыл алынган, 1994-ж. 17-февралда өзгөртүүлөр киргизилген)]. Башкаруу формасы – конститу­циялык монархия. Мамлекет башчысы – ко­роль. Аткаруу бийлигин король м-н премьер­министр жетектеген Министрлер кабинети ишке ашырат. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогор­ку органы – эки палаталуу парламент (Өкүлдөр палатасы ж-а Сенат). Саясий партиялары: Ли­бералдык реформалар партиясы (франкофондор), Соц. партия (франкофондор), Социал-христиан партиясы, Фламанд либералдар ж-а демократ­тар партиясы, Социал. партия (фламандыктар), Христиан Элдик партиясы, Фламанд блогу.

Табияты

. Өлкөнүн басымдуу бөлүгүн түздүк ээлейт; ал түн.-батыштан, Түндүк деңиздин жээ­гинен түш.-чыгышты карай бийиктейт. Эң би­йик жери – Арденна тоосу, 694 м (Ботранж чо-

Польдерлер

. кусу). Жээк бойлой жайгашкан дюналар улам

өрдөгөн сайын польдерлер (кургатылган саздак жерлер) тилкеси, Фландрия, Кампин жайпак түздүктөрү м-н алмашат. Өлкөнүн борб. бөлүгүн­дө дөңсөөлүү түздүктөр басымдуу. Климаты мелүүн деңиздик. Январдын орт. темп-расы Ар­деннада –1°Сден деңиз жээгинде 3°Сге чейин, июлдуку 14°Сден 19°Сге чейин. Жылдык жаан­чачыны түздүктөрдө 700–900 мм, тоолордо (Ар­денна) 1500 ммге чейин.

Негизги дарыялары – Мёз (Маас), куймалары Урт. Самбра; Шельда, куймалары Лейе, Дандр. Кенбайлыктарынан көмүргө бай, о. эле темир, коргошун, цинк, жез, сурьма кендери, гранит, мрамор ж. б. курулуш материалдары бар. Өлкөнүн басымдуу бөлүгүн маданий ландшафттар ээлейт. Бокаж (токой тилкелери м-н бөлүнгөн эгин талаалары ж-а шалбаа жерлер) мүнөздүү. Өлкөнүн аймагынын 24%ин жазы жалбырактуу токой – бук, эмен, граб, кайың ж. б. ээлейт (негизинен Арденна­да). Польдерлерде ж-а дарыя жайылмаларында шалбаа, дюналарда верещатниктер өсөт. Жал­пы аянты 78,4 миң га болгон 4 кайтарылуучу жаратылыш аймагы, а. и. От-Фань жаратылыш паркы бар.

Калкы

. Негизинен фламанддар (56%), валлон­дор (32%), о. эле немистер м-н француздар да жашайт. Динге ишенгендеринин 57% католик­тер, 1,7% протестанттар, еврейлер, мусулмандар ж. б. Дүйнөдөгү калк эң жыш жайгашкан өлкө­нүн бири. Орт. жыштыгы 1 км² жерге 342 киши. (Европада 2-орунда; Нидерланддан кийин). Кал­кынын жашынын орт. узактыгы: эркектерини ки – 75,4, аялдарыныкы – 81,9 жаш. Шаар кал­кы 96,7%. Ири шаарлары: Антверпен, Гент, Шарлеруа, Льеж, Брюгге.

Тарыхы

. Байыркы замандан өлкөнүн айма­гын белг уруулары мекендеген (өлкөнүн аты ушундан улам келип чыккан). Б. з. ч. 57-ж. Цезарь тарабынан басып алынып, Рим импе­риясынын курамына кошулган. Б. з. 3–5-к-да Б-нын аймагына герман франк уруулары көчүп келишет. 5–9-к-да Б. Франк мамлекетинин ку­рамында болот. 10–12-к-да аймакта шаар ку­руу, жүндөн кездеме токуу, металл иштетүү, соода өнүгөт. 12-к-да Б. Европанын «өнөркана­сына» ж-а эларалык соода түйүнүнүн борборуна айланат. 14–15-к-дын акырында Б-нын айма­гы (1384-ж. Фландрия, 1430-ж. Брабант) Бур­гундия мамлекетине кирет. Бургундия мамле­кети кыйрагандан кийин, Б-да Габсбургдар ди­настиясынын (1477, толугу м-н 1482) бийлиги орнойт. 15-к-дын башында Нидерланд деп атал­ган 17 провинциянын бир аймагы катары (Б-нын азыркы аймагы, Нидерланд, Люксембург ж-а Түн. Франциянын бир бөлүгү) анын курамына кирген. Европадагы өлкөлөрдө капиталисттик мамилелер өнүгө баштаганда, Нидерланд алдың­кы орунга чыккан. 1576-жылдагы көтөрүлүш Б-нын провинцияларында испаниялык бийлик­ти жок кылуу м-н аяктаган, Нидерланддын түн. провинциялары м-н келишим түзгөн. Бирок Б-дагы феодалдык-католиктик реакция Испа­ния м-н союз түзүп, кыймылды баскан. Түн. Ни­дерланд (Голландия Респ.) ж-а Түш. Нидерланд (Б-нын аймагы) саясий, экон. жактан эки түрдүү жол м-н өнүккөн. Көзкаранды эмес Голландия Респ-нын экономикасы гүлдөп, Испаниянын ко­лунда калган Түш. Нидерланддын экономикасы төмөндөгөн, капитализмдин өнүгүшү токтогон. Испандык мурас үчүн болгон согуштардын на­тыйжасында Б. австриялык Габсбургдардын (1714-ж.) бийлигине карап калат. 1794-ж. На­полеон империясынын курамына кирип, ал кулаган соң, Вена конгрессинин чечими б-ча, Голландия м-н Вильгельм I башкарган Нидер­ланд королдугуна биригет. Бул мезгилде өнөр­жайы бир кыйла өнүгүп, темиржолдор салын­ган, банктар ачылган. 1830-ж. Голландия үс­төмдүгүнө каршы чыккан Б. рев-ясы жеңишке жетишип, Улуттук конгресс тарабынан Б. ко­ролдугунун көзкаранды эместиги жарыялан­ган, ошол эле жылы беш улуу держава (Улуу Британия, Россия, Франция, Австрия ж-а Прус­сия) Лондондо өткөн конференцияда Б-нын көзкаранды эместигин таанып, аны 1831-ж. түбөлүк бейтарап өлкө катары жарыялашкан. 1831-ж. Улуттук конргессте кабыл алынган кон­ституция өлкөдө конституциялык монархиянын орногондугун белгиледи. Дүйнөлүк биринчи ж-а экинчи согуш мезгилинде Б. немис армия­сы тарабынан оккупацияланган. Согуштан ки­йин өлкөнү кезек м-н соц. ж-а католиктик пар­тиялар башкарган. 1960-ж. Конгого, 1962-ж. Руанда-Урундиге эгемендикти берген. Б. НАТО­нун (Түн. Атлантикалык Келишим Уюмунун) мүчөсү. Брюсселде НАТО Кеңешинин ж-а Евро­падагы бириккен куралдуу күчтөрдүн жогорку башкы командачысынын штаб­квартирасы жайгашкан. 1958-ж. Нидерланд ж-а Люксембург м-н союз түзүү ж-дөгү келишимге (Бенилюкс) кол койгон. 20-к-дын 60–70-жылдарында Б-да фла­манддыктар (нидерланд тилинде сүйлөшкөндөр) м-н валлондуктар (франк тилдүүлөр) ортосунда оор мамилелерден улам абал татаалдашып кет­кен. Жаңжалдан улам 994-ж. өлкөнүн консти­туциясына өзгөртүүлөр киргизилип, Б. федера­циялык мамлекет катары, ал эми Фландрия м-н Валлонияда өзалдынча өкмөттөр түзүлгөн. 2003-ж. өткөрүлгөн парламенттик шайлоолор­дон кийин Г. Верховстад жетектеген жаңы өк­мөт шайланган.

Экономикасы

. Европадагы экономикасы жо­горку деңгээлде өнүккөн индустриялуу өлкө. Ич­ки дүң продукциясынын көлөмү 316,2 млрд дол­лар, аны киши башына бөлүштүргөндө 30 600 дол­лардан (2004; АКШ) туура келет. Ички дүң про-

Эно провинциясы. Айыл пейзажы.

дукциясында өнөржай м-н курулуштун үлүшү 25,7%, айыл, токой ж-а балык чарбасыныкы 1,3% (2004). Өлкөнүн экон. структурасынын негизги өзгөчөлүгү банк капиталынын басым­дуулугу. Б. мин. сырьёлорго жарды. Көмүр ка­зылып алынат (учурда токтотулган). 2002-ж. 76,6 млрд кВт · с электр энергиясы өндүрүлгөн, анын 58% – АЭСке туура келет (Б. дүйнөдө 2- орунда, Франциядан кийин). Өлкөнүн түндүгүн­дө Мол ш-нда эларалык ядро изилдөөчү ири борбор (тез нейтрондуу 3 реактору м-н), о. эле Евратом атом изилдөө бюросу, ядро отунун кай­ра иштетүүчү (Батыш Европа өлкөлөрү үчүн) ишканасы жайгашкан. Болот өндүрүү б-ча Ев­ропа шериктештиги өлкөлөрүнүн ичинен, ал­дыңкы катарда турат (2001-ж. 11,3 млн т).

Өнөржайынын негизги тармактары: тамак-аш, химия (пластмасса, жасалма була, каучук), кара металлургия, металл иштетүү ж-а машина ку­руу (а. и. автомобиль куроочу тармагы өнүккөн), текстиль, айнек (айнек м-н күзгүнү экспортко чыгаруу б-ча дүйнөдө 1-орунда), кыймылдаткыч, жүк жүктөөчү транспорт жабдуулары, текстиль машиналарын куруу. Түстүү телевизор (көпчүлүгү

Бельгиядагы ички суу жолу.

экспорттолот), илгертен курал-жабдыктарды

чыгаруу өнүккөн. Сода, жерсемирткич ж-а пластмасса синтездөө үчүн орг. сырьё, кинофо­томатериалдар, медикаменттер чыгаруучу завод­дору бар. Кебез-кездеме, кылторко, жасалма жибек өндүрүшү иштейт. Алмаз кырдалат (Ант­перпенде). Бриллиант соодалоонун борбору. Килем токуу, кийим тигүү, булгаары-буткийим, мебель өнөржай ишканалары иштейт. А. ч-нын негизги тармагы – эт-сүт багытындагы мал чар­бачылыгы. Б-нын аймагынын ¹/ нен ашыгы а. ч-га жарактуу, анын 45% шалбаа ж-а чабын­ды, 55%ин дан эгиндери ээлейт. А. ч-нда кал­кынын 3% гана эмгектенгени м-н, өлкө а. ч. продуктусуна болгон ички керектөөсүн толугу м-н камсыздайт. Канткызылчасы, жашылча­жемиш, дан эгиндери өстүрүлөт. Бодо мал, чоч­ко асыралат. Б. сүт продукцияларын өндүрүү б-ча Европадагы эң ири мамлекеттерден болуп саналат. Темиржолунун уз. 3,5 миң км (а. и. 2,6 миң кми электрлештирилген; анын жыш­тыгы б-ча дүйнөдө алдыңкы орунда). Автомо­биль жолунуку – 149,0 миң км. Дарыяларында (Шельда, Маас) кеме жүрөт. Деңиз соода флоту­нун тоннажы 1146,3 миң рег. бр.-т (2005). Баш­кы деңиз порту – Антверпен, андан башка ири порттору – Брюгге, Гент, Остенде, Брюссель. Сырт­ка автомобиль ж-а өнөржай жабдууларын, кара ж-а түстүү металлдар, химия, текстиль продук­туларын, зергерчиликке колдонулуучу алмаз чы­гарат. Сырттан энергетикалык сырьёну, азык-

Бельгия акчасы.

түлүк, машина ж-а жабдууларды алат. Негизги соода шериктештери: Германия, Франция, Ни­дерланд, Улуу Британия, АКШ.

Маданияты

. Б-дагы алгачкы чиркөө мектеп­тери о. кылымда уюшулган. 18-к-дын аягында менчик мектептер пайда болгон. 1914-жылдан негизги окуу ж-дө (6–14 жаш) мыйзам кабыл алынган. Башталгыч ж-а орто мектептерде окуу фламанд ж-а француз тилдеринде жүргүзүлөт. Билим берүүнүн мамл. секторун Билим берүү министрлиги, менчик мектептер католиктик окуунун секретариаты тарабынан көзөмөлдөнөт. Билим берүү системасы – мектепке чейинки ме­кемелерден (3–6 жаш), башталгыч (6-жылдык) мектептерден турат. Билим берүүнүн негизги принциптери О. Декороли тарабынан иштел­ген. Орто мектепте 6 жылдык мөөнөт м-н оку­луп, 2 баскычка (3 жылдан) бөлүнөт. Биринчи баскычы 3 бөлүмдөн – классикалык, азыркы ж-а орто билим алганга чейинки, 2-баскыч клас­сикалык бөлүм – латын-грек, латын-математи­ка, латын-табигый, учурдагы окуу бөлүмү – табигый-илимий, коммерциялык болуп бөлүнөт. Атайын билим берүү атайын ж-а техн. мектеп­терден туруп (6 жыл), башталгыч мектептин базасында иштейт. Тех. мектептерде 1-баскыч­ты бүтүргөндөн окулуп, андан кийин жогорку тех. мектептерге жолдомо алышат. Б-да 21 ЖОЖ (а. и. 5 ун-т) бар. Ири китепканалары: Б. улуттук (1837), ун-ттик (1846). Музейлери: Король азем өнөр иск-во (Антверпенде, 1890; а. и. байыркы ж-а заманбап иск-во), Король азем өнөр ж-а тарых (1835), Тервюрендеги Борб. Америкалык королдор (1897), Муниципалдык сүрөт гал-сы (1930, Брюгге). 1924-жылдан ра­дио уктуруу, 1953-жылдан телекөрсөтүү иштейт. Учурда массалык маалымат каражаттары (33 күнүгө, 28 аптасына) француз, немис, нидерланд тилдеринде чыгат. Коомдук (3 теле, 5 радио ка­налы; француз тилинде), ж-а менчик (30дан ашык теле, 800 радиостанция) телерадио ком­паниялары иштейт. Б-нын француз тилиндеги алгачкы ж а з м а э с т е л и к т е р и 12-к-га таандык. О. кылымдагы бельгиялык ад-ттын негизги жанры – тарыхый хроника ж-а крест жортуулу тууралуу эпикалык айтымдар. «Окас

сен жана Николет» аноним ыр-жомогу Фланд­рияда түзүлгөн. 13–14-к-да куртуза ад-ты (фаб­льо, повесть, ыр, рыцарь романдары) өнүккөн. Белгилүү менестрелдери (эшик ырчылары) – Ж. де Конде, В. де Кувен. «Түлкүнү такка отургу­зуу» аттуу аноним романы 1280-ж. ченде жа­рык көрсө, 14-к-га «Фландрия хроникасы» (Ж. Фруассара) таандык. 15-к-дан новелла жанры («Жаңы 100 новелла», А. де. ла Саля) пайда болгон. Француз акындарынан таасирленип А. дю Эке, Л. де Мазюр ж. б. «Плеяданын» таа­сиринде жазышкан. 18-к-дын ортосунан Б-нын ад-тында трактат пайда болгон. Жаңы агым­дын борбору Льеж ш. болуп, Вольтердин чы­гармалары, «Энциклопедиялык журнал» басыл­ган ж-а ад-т коомдору, ийримдер уюшулган. 19- к-дын башында романтика духундагы чыгар­малар пайда болуп, бирок бельгиялык роман­тиктер Ж. Байронду, кийинчерээк В. Гюгону туу­рашкан. 20-к-дын 20–30-жылдарында Ф. Элленс М. Горькийдин чыгармаларынан таасирленип, роман жараткан. Фламанд тилиндеги ад-ты 18- к-дын башына чейин Нидерланд ад-тынын бир бөлүгү болгон. 16-к-дын аягында нидерланд­дык мад-т Б-нын түндүгүндө жайгашса да Ни­дерланд тилинде өнүккөн, бирок 17-к-дан фла­манд ад-ты аталган. 19-к-дын 2-жарымында сын реализмине жакын ад-т өнүгөт. 20-к-дын башын­да декадент чыгармалары жазыла баштаган. Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин тынчтыкты, демократияны жактаган жазуучулар: М. Дей­зе, П. ван Акен. Б-нын аймагында кельт ж-а байыркы Рим иск-восунун эстеликтери сактал­ган. О. кылымда тез байып келаткан соода­өнөржай шаарлары Б-нын феодалдык ээликте­рине майдаланып бөлүнүп кетишине байланыш­туу көркөм мад-ттын роман (11–12-к.), готика стилиндегилери пайда болгон. 1566–1609-ж. Б-нын иск-восунда өзүнчө мектеп пайда болуп, ал 18-к-дын акырына чейин фламанд иск-восу аталып, анда барокко стили эски салттуу Ни­дерланд мад-ты м-н бирдикте өнүккөн. 17-к-дагы фламанд сүрөт өнөрүндө П. П. Рубенс көрүнүктүү орун ээлейт. Анын көптөгөн жолун жолдоочу­лардан А. ван Дейк, Я. Йорданс өзгөчөлөнүшкөн. Ф. Снейдерс ири көлөмдөгү натюрморт жарат­са, Л. Ван Уден пейзаж тарткан. Италия сүрөт-

Брюгге шаарындагы Райен каналы.

Лёвендеги ратуша 1448–59.

чүлөрүнөн таасирленишкендер: Караважо, А. Ян­синс, Г. Сегерс, Т. Ромбаутс. Фламанд сүрөтүнүн көчүрмөлөрү жезге (гравюра), жыгачка, шпале­рага түшүрүлгөн. Фландрия, Брабант колго то­кулган торлору м-н даңталган. 19-к-дын 80- жылдарында арх-ранын модерн стили калып­танган. Кийинчерээк турак ж-а коомдук жай­ларды курууда учурдагы арх-ранын принципте­ри колдонулган.

Музыкасы улуттук каада-салттын негизинде түзүлгөн. Өлкөнүн түн. бөлүгүндөгү фламанд­дар нидерланддык маданий салттары м-н, түштүгүндөгү валлондор Франциянын мад-ты­нан таасирленишкен. Бул улуттук өзгөчөлүктөр фольклордо да, профессионал муз. иск-водо да байкалат. Б. музыкасы франко-фламанд Ни­дерланд мектебинен (15–16-к.), Кайра жаралуу доорунда пайда болгон полифония иск-восу Ба­тыш Европанын композиторлор мектебинен таасирленген. Анын көрүнүктүү өкүлдөрү: Я. Об­рехт, А. Вилларт, Жоскен Депре, Орландо Лас­со. 17-к-да Б.-нын музыкасынын авангарддык ролу төмөндөйт, анткени эң белгилүү компози­торлору Францияга иштеп кеткен. Скрипка б-ча улуттук мектеп ачылган. Б-нын белгилүү муз. ишмерлери: Ж. Абсиль, Р. Дефоссе, Ф. Кине, А. Сури, М. Пот ж. б.; дирижёрлору: Ф. Андре, Д. Дефо; скрипачтары: А. Грюлью, К. ван Нес­то. Брюссель ири муз. борбор, анда «Де Ла Мон­не» театры, концерт коому, симфониялык ор­кестр ж. б. бар. Эларалык конкурстар: Брюс­селде королева Елизавета атн. музыкант-атка­руучулардын (1951-жылдан, дүйнөлүк атакка ээ), Гентте И. С. Бах атн. органчылардын (1958- жылдан), Льежде кылдуу аспапчылар квар­теттеринин (1951-жылдан) конкурстары өткө­рүлүп турат. Антверпенде (1893), Гентте (1900) опера театры иштейт. Б-нын театр мад-ты француз ж-а фламанд тилинде өнүккөн. 13–15-к-да литургиялык (ла­тын тилинде), морамит ж-а мистерия (француз ж-а фламанд тилинде) драмалары коюлуп кел-

12–100

Д. Харровердин «Тоок союучу бычак» спектаклинен көрүнүш. «Дю Ридо» театры (Брюссель).

ген. 16–17-к-да театр иск-восу диний куугунтук­тоонун натыйжасында токтогон. 19-к-дын аягы – 20-к-дын башында Б. театр иск-восунун өнүгү­шүнө драматургдар М. Метерлинк, Ш. ван Лер­берга, Ж. Роденбаха, М. Дютерм зор салым кош­кон. Б-нын залкар драматургдары – Ф. Крамме­линк, М. Гельдерод, Х. Клоссон, Х. Трейлинг, Г. Мартенс. Сахна өнөрүнүн улуттук мектеби ка­лыптана албады, анткени Б-нын көрүнүктүү ак­тёрлору, режиссёрлору четке кетишкен. Эски театрлары м-н катар жаңы театрлар пайда болуп, мамл. труппалар түзүлгөн. Театр ишмерлерин Брюсселдеги королдук консерватория даярдайт. 1908-ж. Харревелде алгачкы киностудия уюшулуп, 1-фильми тартылган. 1919-ж. Бельгия кинокомпаниясы, 1922-ж. «Бельгия фильми» киностудиясы ачылган. 20-жылдардын аягынан кинорежиссёрлор Ш. Декёкелер, А. Строк, А. Ковен, кийинчерээк П. Хасартс этногр., иск-во таануу ж. б. фильмдерди тартып, кинонун ушул жаатында ири жетишкендиктерге ээ болушкан. Брюсселде Б. синематикасы иштейт, анда 1962- ж. музей ачылган. Б-да бир нече кинематогра­фия ин-ттары бар. Брюссель м-н Гент ш-нда

эларалык кинофестивалдар өткөрүлүп турат. Б-да көптөгөн карнавалдар өткөрүлөт. Бел­гилүүлөрү: Бинштегл карнавалы, Ыйык Канн (май, Брюгеде), Ыйык Николай күнү балдар кар­навалы (6-декабрь). Король азем иск-во (Ант­верпен; П. П. Рубенстин ж. б. Фламанд сүрөтчү­лөрүнүн белгилүү коллекциялары коюлган), валлон иск-во музейлери (Льежде), 13-к-га таан­дык базар аянты (бийикт. 108 м коңгуроолуу мунарасы м-н), Ыйык Сальватор собору (XIII– XIV к.), чиркөөлөр, ратуша (XIV к.), Ымыркай көтөргөн Мадоннанын капка, цитадель, готи­ка стилиндеги Нотр-Дам собору (1211-ж.; Ван Дейктин сүрөттөрү сакталган), Ыйык Бавон со­бору (Х к-дын күмбөздөрү ж-а даңктуу «Гент алтары» м-н), бийикт. 121,9 м шпиль (шиш най­за) сакталган. О. эле Льежде Ыйык Павел чир­көөсү (Х к.), сот сарайы (XVI к.), Брюссель готи­ка стилиндеги борб. аянт (XV к.), королдор са­райы, Ыйык Михаил чиркөөсү (XIII к.) бар.

Ад.: Аксенова Л. А. Бельгия. М., 1982; Пантелее­ва С. В. Нидерланды и Бельгия. СПб., 1905; Малые страны Западной Европы. М., 1972; Деловая Бельгия: Экономика и связи с Россией: Справочник. М., 2002– 2004 –. Т. 1–3.