БЕЛАРУССИЯ

БЕЛАРУ́ССИЯ (Беларусь), Б е л а р у с ь Р е с ­п у б л и к а с ы (Рэспублiка Беларусь) – Чы­гыш Европадагы мамлекет. Түндүк-батышынан Литва ж-а Латвия, чыгышынан Россия, түштү­гүнөн Украина, батышынан Польша м-н чекте­шет. Аянты 207,6 миң км². Калкы 9,8 млн. (2004). Мамл. тили – беларусь ж-а орус тилде­ри. Борбору – Минск ш. (облус статусуна ээ). Адм. айм. жактан 6 облуска бөлүнөт.

Акча бир­диги – беларусь рубли. Б. – БУУнун, ЮНЕСКО- нун, Европа Кеңешинин, КМШнын, ЕККУнун, Эларалык эмгекти бөлүштүрүү, Бүткүл дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмдарынын, Эларалык валюта фондунун мүчөсү.

Мамлекеттик түзүлүшү

. Б. – унитардык мам­лекет. Конституциясы 15.3.1994-ж. кабыл алын­ган. Башкаруу формасы – президенттик респуб­лика. Мамлекет башчысы – президент (5 жылга шайланат). Аткаруу бийлигин премьер-министр жетектеген өкмөт ишке ашырат. Мыйзам чыга­руу бийлигинин жогорку органы – эки палата­луу Улуттук Жыйналыш (Республика Совети ж-а Өкүлдөр палатасы). Саясий партиялары: Агрардык партия, либералдык-демокр. партия­сы, Б. элдик фронт партиясы, Б. коммунистер партиясы ж. б.

Табияты

. Жеринин бетин ортобийиктиктеги (150–200 м) ж-а ойдуңдуу (100–150 м) түздүктөр ээлейт. Байыркы муз каптоо доорунун издери байкалат. Түн.-батышын Балтика жалчасынын бир бөлүгү болгон морена жалчаларынын сис­темасы (Свенцян, Браслав ж-а Освей) ээлейт.

Полоца оёңу.

Ортоңку бөлүгүндө батыштан чыгышка Бела­русь жалчасы (Беларуссиянын эң бийик жери, 345 м Дзержинский тоосу) созулуп жатат. Жал­чадан түш.-чыгышка карай мөңгүнүн таасири­нен пайда болгон түздүктөр тилкеси (Борб. Бе­резина ж. б.), түштүгүндө Беларусь Полесьеси жайгашкан. Б. аймагы байыркы Чыгыш-Евро­па платформасынын батыш бөлүгүндө жатат. Негизги кенбайлыктары – калий ж-а таш тузу (Старобинск, Петриковск ж. б.), нефть (Речиц­кое, Вишанское, Осташковское ж. б.), чымкөң табигый курулуш материалдары (мергель, бор, айнек куму, шагыл ж. б.) казылып алынат. Темир, фосфорит, күрөңкөмүр, сапропел ж-а минералдык суулар да бар. Климаты мелүүн кон­тиненттик. Январдын орт. темп-расы түш.-батышында –4,5°Сден, түн.-чыгышында –8, 4°Сге

чейин, июлдуку түндүгүндө 17,2°Сден, түштү­гүндө 19,2°Сге чейин. Жылдык жаан-чачыны 650 ммден (түн-чыгышында) 750 ммге чейин (борб. бөлүгүндө). Башкы дарыялары: Днепр (куйма­лары – Березина, Припять, Сож м-н), Батыш Двина, Неман (куймасы Вилия м-н), Буг; көл-

Беларуссиянын то­койлорундагы евро­па зубрлары.

дөрү (Нарочь, Освей, Лукомль, Дривяты ж. б.) көп. Б-да 150дөн ашык суусактагычтары бар. Ирилери: Вилия, Заславск ж. б. Чымдак-күл

топурак басымдуу. Табигый ландшафтынын ¹/ 2 бөлүгү а. ч. жерлери ээлейт. Жеринин 35% то­кой. Б. токоюнда сейрек кездешүүчү агыш көкка­рагай, сары рододендрон, көлмө жээктеринде суу жаңгагы өсөт. Б. аймагында жалпы аянты 864,2 миң га болгон 57 кайтарылуучу жаратылыш аймагы, а. и. Березина биосфералык корук, По­лесия радиационно-экологиялык корук, Брас­лави я к өл ү ж-а Бел овежа чер т ок ою нун (Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине кирги­зилген) бир бөлүгү бар. Б-нын аймагынын ¹/₄

4

бөлүгү 1986-жылкы Чернобыль авариясынан кийинки радиоактивдүү зонада жатат.

Калкынын

81,2% – беларустар, 11,4% – орус­тар, о. эле поляк, украин, еврейлер ж. б. улут

өкүлдөрү да жашайт. Орт. жыштыгы 1 км² жерге 47 киши. Христиан динин (80% православие­лер, 15% католиктер) тутат. Калкынын жашы-

Минск шаарынын көрүнүшү. Арткы планда банктын имараты.

нын орт. узактыгы эркектериники – 62,7; аял­дарыныкы – 74,7 жаш. Шаар калкы – 71,5%. Ири шаарлары: Гомель, Витебск, Могилёв, Грод­но, Брест, Бобруйск, Борисов.

Тарыхы

. Б.-нын аймагында алгачкы адамдар жогорку палеолитте жашаган. Неолит доорун­да адамдар эгин айдап, мал багууну үйрөнгөн. Б. з. ч. 7-к-да Б-нын аймагында жашаган уруу­лар темирден курал жасай башташкан. Б. з. 2– 5-к-да бул жерге Днепр боюнан славян уруула­ры келе баштап, Б. аймагын мекендеп калыш­кан. Днепр м-н Двина д-нын баш жагында кри­вич, Полесье м-н Ортоңку Б-нын бир бөлүгүндө дрегович, Сож алабында радимич уруулары тур­ган. Бул уруулар б. з. 5-к-нан тартып жер ай­дап, дыйканчылык кылган, мал асыраган, ба­лык, аң уулаган. Алар 9-к-га чейин түн.-батыш­та жашаган балтикалык урууларды ассимиля­циялап алышат. 6–8-к. Б-ны мекендеген чыгыш славяндарда уруу союздарынын ордуна княздык­тар түзүлүп, колөнөрчүлүк өнүгөт, соода-сатык кеңейип, шаарлар пайда болот. 9–11-к-да. Б. жери Киев Русунун курамына кирет. Бул мез­гилде Полоцк, Витебск, Минск сыяктуу ири шаарлар пайда болот. Польша, Швеция ж. б. чет жерлер м-н да соода жүргүзүлөт. Байыркы орус мамлекетинин феод. бытыроо процессинде (11–12-к.) Полоцк, Туров, Смоленск княздык­тары бөлүнүп чыгат, кийин алар да өзара май­да княздыктарга ажырап кетет. 13–14-к. Б. жери Литва улуу княздыгынын курамына ки­рип калат. Бытырандылыктан ж-а Байыркы орус мамлекетинен оолактап калгандыктан Рустун батыш бөлүгүндөгү калкта өзүнчө тил, мад-т, үрп-адат пайда болот. Беларус эли ка­лыптана баштайт. Кийинчерээк Байыркы орус мамлекетинин батыш тарабындагы жерлер «Бе­лая Русь» деп аталып калат. 13–15-к. беларус эли, литва, поляк, орус эл­дери м-н бирге немис рыцарларына каршы кү­рөшкөн. Немис рыцарларынын Тевтон орденин талкалоодо Грюнвальд салгылашуусу (1410) че­чүүчү мааниге ээ болгон. Немис ордендеринин бийлигинин бошоңдошу Б-га Батыш Европа м-н соода кылууга мүмкүнчүлүк берген. Б. шаарла­рынын экон. маанисинин өсүшү ж-а шаардык­тардын өз укуктары үчүн дайыма жүргүзгөн күрөшүнөн улам 14-к-дын аягында Улуу князь 40тан ашык шаарга «магдебург укугу» деп атал­ган өзүн өзү башкаруу укугун берүүгө мажбур болот. 15–16-к. шаарларда колөнөрчүлүк уюм­дары түзүлөт. 16-к-да беларустардын эл болуп калыптануусу аяктайт. 1569-ж. Люблин уния­сынын шарты б-ча Литва улуу княздыгы м-н Польша биригип, Речь Посполита мамлекети түзүлүп, Б. анын курамына кирген. 1590–1663-ж. аралыгында беларустар поляктарга каршы күрөшө баштаган. Алар 1648-ж. Б. Хмельниц­кий жетекчилик кылган украиндердин боштон­дук согушун активдүү колдойт. Россия-Польша согушунда (1654–67) беларус эли орус аскерле­рине жардам көрсөтөт. Согуш, ачарчылык ж-а эпидемия Б-нын экономикасын абдан бүлүнтөт, калкынын тең жарымы дээрлик азаят. Түндүк согушу (1700–21) өлкөнүн экономикасын ого бе­тер жакырлантат. Речь Посполитаны 1772-, 1773-, 1795-ж-дагы бөлүштүрүүлөрдө Б. Россия империясынын курамына кирет. 19-к-дын 2-жа­рымында беларус эли улут болуп түзүлгөн. Би­ринчи дүйнөлүк согуш мезгилинде Б. аймагы бүлгүнгө учураган. 1917-ж. январдагы төңкө­рүштөн соң, уюшулган Беларус радасы өзалдын­ча мамлекет түзүү үчүн күрөш жүргүзгөн. Алар 1918-ж. 19–20-январда поляк легиондорунун кор­пусу м-н биригип, Минск ш-н басып алып, Бела­рус Эл Респ. түзүлгөн. 1919-ж. бул өкмөт кызыл аскерлер тарабынан талкаланган ж-а 1919-ж. Беларус Сов. Соц. Респ. (БССР) түзүлгөндүгү жа­рыяланган. 1921-ж. Сов. Россия м-н Польшанын ортосунда түзүлгөн Рига тынчтык келишими­нин шарты б-ча Батыш Беларуссия Польшанын карамагында калган. 1922-ж. 30-декабрда БССР СССРдин курамына кирген. 1939-ж. БССР Ба­тыш Б. м-н кошулуп, аймагы кеңейген. Батыш Б-дагы поляктар Польшага көчүрүлгөн. Бела­рус эли Улуу Ата Мекендик согуштун (1941– 45) мезгилинде эң оор сыноону башынан өткөр­дү. Согуштун алгачкы күндөрүнөн тартып Б. сал­гылашуунун зор майданына айланды. 1944-ж. 24-июнда Лабейка кыш-н бошотууда кыргыз жоокери Ж. Асаналиев баатырларча курман бол­гон. Аймак баскынчылардан 1944-ж. июлда то­лук бошотулган. Бул согушта беларус эли 2 225 миң кишисинен ажыраган, 300 миңге жакын кишиси Германияга айдалган, 692 кыштак эли м-н жок кылынган, 209 шаар ж-а райондук бор­бор, 9200 кыштак, 1,5 млн имарат талкалан­ган. 1945-жылдан БУУнун Башкы Ассамблея-

Советтер Союзунун Баатыры Ж. Асана­лиевдин эстелиги. Минск ш.

Минск автомобиль заводу чыгарган жүк ташуучу ма­шина (чиркегичи менен).

сына мүчө. 1950-жылга чейин бардык респ­лардын жардамы аркасында толук калыбына келтирилген. 1986-ж. Чернобыль АЭСиндеги болгон авария Б-нын бай түш. райондоруна чоң зыян келтирген. 1990-ж. июлда респ-нын Жо­горку Совети БССРдин Суверендүүлүгү ж-дө дек­ларация, 1991-ж. 8-декабрда Беловежа макул­дашуусунун чечимине ылайык, СССР таркатыл­ган соң июлда Көзкарандыэместик ж-дө декла­рация кабыл алган. 1994-ж. суверендүү өлкөнүн алгачкы президенти болуп А. Г. Лукашенко шайланган. 2006-жылкы шайлоодо ал дагы бир ирет жеңишке жетишти.

Экономикасы

. Ички дүң продукциясынын кө­лөмү 70,5 млрд доллар, аны киши башына бө­лүштүргөндө 6800 доллардан (АКШ) туура ке­лет. Ички дүң продукциясындагы өнөржайдын үлүшү 26,8%, а. ч-ныкы 8,9%. 2004-ж. 31,2 млрд кВт · с электр энергиясы өндүрүлгөн. Негизги өнөржай тармактары: трактор кураштыруу, ав­томобиль, станок, а. ч. машиналарын, прибор куруу, радиоэлектроника, жеңил, электр-тех., хим., нефть-хим. (калий, фосфор, азот жерсе­мирткичтери, синтетикалык ж-а жасалма була), нефть ажыратуу. Отун-энергетикалык запасы ченелүү. 2003-ж. 1,8 млн т нефть казып алын­ган. Машина куруу комплекси чоң жүк ташуу­чу автомобилдерди, трактор ж-а а. ч. машина­ларын курууга адистешкен. Токой, жыгаччы­лык ж-а целлюлоза-кагаз өнөржайы жерг. ре­сурсу м-н иштейт. Жыгач иштетүү, фанера, ширеңке, картон, эмерек, целлюлоза-кагаз өнөржайлары жакшы өнүккөн. Жеңил өнөр­жайы – торкийим тигүү, бут кийим, тери ж-а булгаары; тамак-аш өнөржайы – эт, сүт, май, макарон, нан, кондитер ж. б. продукцияларды чыгарат. Эт ж-а сүт багытындагы мал чарба-

Дан эгинин чаап-жыйноо.

чылыгы бар. Чочко асыралып, үй кушу багы­лат. А. ч-на жарактуу жер 9,11 млн га, айдоо аянты 6,1 млн га, а. и. 43% – дан эгиндери (сулу, буудай, арпа, карабуудай, каракүрүч), кант­кызылча, кендир, жашылча-жемиш айдалат. Темиржолунун уз. 5,5 миң км, автомобиль жо­лунуку – 81,2 миң км (а. и. 70,2 миң кми ас­фальтталган). Б-нын аймагы аркылуу мамле­кет аралык мааниге ээ Париж – Брюссель – Минск – Москва; Санкт-Петербург – Витебск – Гомель – Киев – Одесса; Таллин – Рига – Виль­нюс – Минск – Гомель – Киев магистралдары өтөт. Куур транспорту да өнүккөн. Днепр-Буг

Беларуссия акчасы.

каналында, Припять, Днепр, Сож, Березина д-нда кеме жүрөт. Сыртка трактор, автомо­биль, хим. продукцияларын ж-а азык-түлүк чыгарат. Сырттан өнөржай ж-а азык-түлүк сы­рьёлорун алат. Негизги соода шериктештери: Россия, Украина, Германия, Литва, КМШ өл­көлөрү.

Маданияты

. Б-да 11–12-к-да билим берүүнү чиркөө мектептери жүргүзгөн. 12-к-да Евфроси­ния Полоцкая өз монастырында окутуп, окуу­чуларга китеп көчүртүү м-н алектенген. О. эле Б-нын аймагында көптөгөн протестант мектеп­тери, басмаканалар ачылып, беларус тилинде алгачкы окуу китептер пайда болгон. 16–17-к­да ариан мектептери түзүлүп, анда католик ди­нине каршы күрөш жүргүзүшкөн. 18–к-дын аягында Б. Россияга кошулуп, орус эли м-н бе­ларустардын карым-катнашы күчөп, 20дан ашык орус мектептери (а. и. 2 негизги, 6 элдик кичи орто окуу жайлары) шаардыктар үчүн ачылган. Бирок, билим берүү өтө төмөнкү дең­гээлде жүргүзүлгөн. Беларустар өз эне тилинде билим ала алышкан эмес. Көптөгөн мектептер­де окуу поляк тилинде жүргүзүлүп, карапайым калктын балдары үчүн эшик жабык болгон. 19-к-дын 2-жарымында гана монастырлардагы диний мектептер жабыла баштаган. 1840-ж. а. ч. окуу жайы уюшулуп, кийинчерээк академия болгон. 1919-ж. кечки мектептер ачылып, сабат­сыздыкты жоюу жалпы жүргүзүлгөн. 1921-ж. ун-т (Минск), мад-т ин-ту (1922), ИА (1929), саз ил.-из. ин-ту, о. эле тажрыйба станциялары ую­шулган. 16-к-да китеп басып чыгарууну Скори­на негиздеген. Ал Библия, Псалтырь ж. б. ки­тептерди беларус тилине которуп, Прагадан чыгарган (1517–20). 1932-жылдан 7 жылдык

Минскидеги Архитектура-курулуш институтунун имараты.

Беларусь бий ансамбли.

билим алуу (батыш облустарында 1940-жылдан) киргизилген. Б-нын билим берүү системасы – мектепке чейинки мекемелер (балабакча ж. б.), башталгыч ж-а жалпы билим берүү, орто ж-а ЖОЖдон турат. Б-да радио уктуруу 1925-жыл­дан уктурулса, телекөрсөтүү 1956-жылдан көр­сөтүлөт. Гомелде, Брест, Витебск, Гродно ш-нда телестудиялар иштейт. Беларус ад-ты элдин бай оозеки чыгармаларынан, ал орус, украин, бе­ларустарга жалпы мурас болуп саналган Киев Русу доорунун ад-тынан башталат. Б-нын белгилүү жазуучулары: М. Танк, Ф. Пестрак, В. Тавлай, М. Машара, Я. Купала, Я. Колас, К. Чорный, М. Чарот, П. Панченко, А. Куле­шов, П. Глебко, К. Киркенко ж. б. Б-да азыр­кыга чейин София собору (1044–66, Полоцк), Спас-Ефросиния (Полоцк) чиркөөсү, Киев Русу мезгилиндеги арх-ра эстеликтери сакталган. Фе­одализм доорунда крепостной ж-а дворецтик-за­моктук арх-ра өнүккөн. Каменец мунарасы (Бе­лая Вежа, 1276) ж-а Новогрудок, Лидадагы чептер, замоктор ж. б. 19-к-дын 1-жарымында Б-нын арх-расы орус классицизминин таасирин­де өнүккөн. 1934-ж. Архитекторлор союзу түзүл­гөн. Б-нын муз. фольклорунда обондуу лирика­лык ырлар басымдуу. Б-нын бийлери, күүлөрүнүн мүнөздүү өзгөчөлүгү – шайырлыгы, темпинин тездиги м-н айырмаланат. Белгилүү бийлери: «Лявониха», «Бульба», «Янка», «Метелица». Салттуу муз. аспаптары: цимбал, алгачкы скрипка, жалейка, сурнай ж. б. «Селолук идил­лия» деген операсы Минскиде 1852-ж. коюлган (музыкасы С. Монюшко, текстин В. Дунин-Мар­цинкевич жазган). Консерватория, опера ж-а балет театры, филармония (симф. оркестри м-н) уюшулган. Б-нын акад. хор капелласы, мамл. эл хору, мамл. бий ансамбли түзүлгөн. Б-нын атактуу композиторлору: Н. Чуркин, Н. Соко­ловский, В. Оловников, Д. Каменский, П. Под­ковыров, Д. Абелсович, И. Лученок. Вокал өнөр

чеберлери: Л. Александровская, И. Болотин, М. Денисов, Р. Млодек, Т. Нижникова, Н. Ворву­лев, З. Бабий ж. б. Театр өнөрү негизинен бай­ыркы каада-салттан ж-а элдик оюндардан баш­талат. 16-к-дан элдик театрдын кеңири тарал­ган түрү – «батлейка» (куурчак театры) болгон. 19-к-дын орто ченинде драматург В. И. Дунин- Марцинкович 1-театрын түзгөн. Б-нын улуттук театрын түзүүдө Я. Купала м-н Я. Коластын дра­матургиясы зор роль ойногон. 2-драма театры 1926-ж. Витебскиде ачылган. 1946-жылдан «Бе­ларусьфильм» киностудиясы иштейт. 1926-ж. «Токой окуясы» (реж. Ю. Тарич) деген 1-көр­көм фильм тартылган. Сүрөт музейи XVIII–XX к-дагы (орус сүрөтчүлөрүнүн бай коллекциясы), жыгачтан жасалган айкелдер, бир нече сүрөт гал. бар. Минск ш-на жакын Раубичи спорт ком­плекси уюшулган.

Ад.: Белоруссия //Страны и народы мира. М., 1984. Т. 7.2; Даринский А. В. Белоруссия// География стран ближнего зарубежья. М., 1997; Слюнькова И. Н. Мо­настыри восточной и западной традиций: Наследие архитектуры Беларуси. М., 2002; [Музыкальная куль­тура Белоруссии]// История музыки народов СССР. М., 1970–1997; История белорусского кино. Минск, 1969–1970. [Т. 1–2].