ДӨҢГӨЛӨК

ДӨҢГӨЛӨК – окто айлануучу тегерек диск же чабактуу алкак. Д. окту тегеренип эркин же ага бекитилип, ок м-н кошо айланат да, айлануу кыймылын берет же айлануу кыймылын баш­ка кыймылга өзгөртөт, ал эми транспорт кара­жатында болсо кыймылдын каршылыгын азай­тат. Алгачкы Д. жаргылчакта (кол тегирменде) дан майдалоо үчүн колдонулуп, эки тегерек те­гирмен ташынан турган. Алгачкы Д. жыгач ке­синдилеринен же үч пластинадан жасалган. Ча-

Дөң-Булак шаар кал­дыгынын жалпы көрү­нүшү.

бөлүгүндө аянты 90Ч50 м сепили бар, анын үч тарабы терең аң м-н курчалган, түш. жагынан гана кирүүгө болот. Археол. казууларда ка­лыңдыгы 10 мдей маданий катмар ачылган. Ал жерден ар кайсы доорлорго таандык карапа идиштердин сыныктары, сөөктөн, таштан жа­салган буюмдар табылган. Карапа идиштердин

Дөң-Булак шаар калдыгынан табылган археология­лык карапа табылгалар.

жасалыш технологиясында Шоро-Башат, Мар­хамат мад-ттарына, Касан, Кожогарын, Белес- Мазар сыяктуу соңку о. кылымдын эстелик­тери м-н окшоштугу бар. С. Эралиев. бактуу Д. алгач б. з. ч. 2-миң жылдыкта бири­биринен алыс аралыкта жайгашкан Скандина­вия, Кытай ж-а Месопотамия аймактарында жа­салган. Байыркы арабаларда Д. окто айланган же окко бекем бекитилип, аны м-н чогуу айлан­ган. О. кылымда Европада Д. күпчөктөн ж-а дубдан жасалган чабактардан турган. Анын бышыктыгын жогорулатып, жешилишин азай­туу үчүн темир алкак кийгизилген, ал кийин транспорт машиналарында шина м-н алмашыл­ган. Алгачкы чабактуу жеңил Д. 1808-ж. жа­салып, чабактар алкак м-н күпчөктүн ортосуна радиус б-ча жайгашкан, бирок кийинчерээк кай­чылаш жайгаштырылган тангенциалдык чабак­тар сунуш кылынган. Бул анын бышыктыгын жогорулаткан. Буу локомотивдеринде шире­тилген темир Д. колдонулган. Автомобилде азыркы учурда штампталган болот же куюлган алюминий дисктүү Д. пайдаланылат. Туташ ре­зинадан жасалган шина 1890-ж. пневматика­лык м-н алмаштырылган. Азыр Д. көпчүлүк ма­шинада айлануу тездигин ж-а кыймыл багы­тын өзгөртүү, горизонталь октон тик окко (же тескерисинче) кыймыл берүү (тасмалуу ж. б. кыймыл бергичте) үчүн колдонулат.