ГРАДУСТУК ӨЛЧӨӨЛӨР

ГРАДУСТУК ӨЛЧӨӨЛӨР – Жердин өлчөмүн аныктоо үчүн жер бетинде өтө тактык м-н аткарылуучу астрономиялык ж-а геодезиялык өлчөөлөр. Жердин шар түрүндө экендиги белгилүү болгондон тартып, Градустук өлчөөлөрдүн геометриялык негизи түзүлгөн ж-а ал астрономия, геодезия, география, картография илимдери үчүн Жер шарынын радиусун аныктоо зарылдыгынан келип чыккан. Алгачкы Градустук өлчөөлөр эки чекит аралыгындагы меридиан жаасынын сызыктуу узундугун өлчөө ж-а ошол эле чекиттердин географиялык кеӊдиктеринин айырмасын астрономичлык байкоо жолу м-н аныктоодон турган. Мында Жер шар формасында деп каралып, анын меридианынын градустук узундугу ж-а өлчөмү аныкталган. Тарыхта алгач ирет Жер шарынын радиусун Градустук өлчөөлөрдү Египетте жашаган грек окумуштуусу Эратосфен (б. з. ч. 276–194) б. з. ч. 250-жылы колдонгону белгилүү. Кийин, 18-кылымдын башталышында Жер сфероид формасында, ал эми кыймылы эллипсоиддин айналуусуна жакын экени аныкталды. Градустук өлчөөлөр маселеси Жердин экватордук, уюлдук радиустарын ж-а анын кысылышын аныктоодон келип чыккан. Мындай маселелерди чечүүдө бирден бир зарыл шарт меридиандын эки жаасын градустук өлчөө же ар түрдүү кеӊдикте жайгашкан жарыш сызыктар (параллелдер) жүргүзүлөт. Жердин турпаты (фигурасы) өтө татаал, аны так эллипсоид катары кароого болбойт; аны математикалык түрдө белгилөө үчүн геоид деп атоо сунуш кылынган. Градустук өлчөөлөрдө геоидге өтө жакын болгон жер сфероидинин өлчөмү аныкталат ж-а ал сфероидден геоиддин айырмасы такталат. Сызыктуу өлчөмдөгү жер бетинен тандап алынган пункттардын арасындагы аралык триангуляция ыкмасы м-н ченелет, мисалы, кендик ж-а узундукту аныктоо үчүн бул пункттар астрономиялык байкоого алынат. Бул учурда пункттардын арасындагы аралыкты градустук ченде эсептөөгө мүмкүнчүлүк болот. Мында ал райондогу геоидди мүнөздөөчү дал келген жаалардагы ийрилик радиусу эсептелет. Градустук өлчөөлөрдүн натыйжасында топографиялык карталардын негизи – астрономиялык-геодезиялык торлор түзүлөт (к. Топография).