«БАЛБАЙ»

«БАЛБАЙ» - тарыхый поэма. Поэманын баш каарманы - Балбай Эшкожо уулу (1813-1867), бугу уруусунан чыккан элдик баатыр. Ал 19-к­дын 50-60-жылдарында бугу м-н сарбагыштын, Чыгыш Түркстандагы цин-манжур эзүүсүнө каршы кармаштарга катышып, дайыма жеңишке жетишкен, кыргыз элинин, а. и. бугу элинин эркиндиги үчүн башын өлүмгө сайган. Жазма даректерге ж-а санжырачылардын айтуусуна караганда 60-жылдын акырына чейинки мез­гилдеги кыргыздардын сырткы ж-а ички душмандары м-н эркиндик, тынчтык үчүн болгон күрөштөрүндө Балбай катышпаган окуялар аз. Сегиз ай жанында чаар бараңы, чылк тарамыш м-н көктөлгөн кандагай шымы, акчопкут, ок өтпөс зоот кийими, түпөктүү сыр найзасы, белинде айбалтасы болгон. Бугунун мүйүзүнөн жа­салган ок-дары салгычы, алты кисе октору, ке­без милте, куу тинте, оттук таштары дайыма бел курунда жүргөн. Ал жамактатып ыр чыгарган акындыгы да бар адам болгон экен. Балбай тууралуу баяндар, тарыхый маалыматтар КР УИАнын Манастаануу ж-а көркөм мад-т­тын улуттук борборунун Колжазмалар фондун­да айтуучулар Б. Айтбаев (1926-ж., X. Караса­ев жыйнаган, латын арибинде); Жакшылык Сарык уулу (1925-27-ж., Осмонаалы Мамыркан уулу жыйнаган); айтуучусу белгисиз «Балбай, Балбак» (1940-ж., латын арибинде) деген вари­анттар сакталып турат. Бул темага акын К. Маликов да кайрылып, «Б.» поэмасын 1940-ж. жазган. Поэма Ормон хан Балбай колдуу болуп өлүп, сарбагыш элине кантип кун төлөйбүз деп Боромбай эл башчылары м-н кеңеш куруп жат­кан жерден башталат. Эки уруу элдин жаңжа­лы акылга салынбаган кызуу кандуулук, куру намыстан улам чыккан. Окурмандардын сүймөн­чүлүгүнө ээ болуп, нускасынын (7100) көптүгүнө карабай китеп бат эле сатылып кеткен. 1946-ж. «Звезда», «Ленинград» журналдары ж-дөгү ток­том чыккандан кийин, токтомдо белгиленген зыяндуу кемчиликтерди кыргыз совет ад-тынан дагы табуу милдети турган. Адегенде эле «Б.» колго урунган. Токтомдон кийин «Б-ды» сында­ган, авторуна ар кандай, а. и. саясий күнөө кой­гон макалалар, адабий чогулуштарда сүйлөнгөн сөздөр үстү-үстүнө кошула берген. 1952-ж. 15- мартта Кырг-н КП(б) БКнын бюросунда поэмага корутунду чыгарылган. Анда К. Маликовдун «Б.» поэмасында кыргыз элинин өткөн феодал­дык турмушу идеалдаштырылган, тарыхый ай­рым адамдар, алсак Балбай элдик баатыр катары даңазаланган деп белгиленген ж-а поэманы китеп текчесинен алып салууга көрсөтмө берил­ген. Кандай кысымга алынып, жалган караланган күндө да «Б.» поэмасы бизге 19-к-да болуп өткөн кыргыз тарыхынын орчундуу бир учурун тарыхый окуялардын негизинде таасын бере алгандыгы м-н баалуу. О. эле Э. Турсу­новдун «Балбай» (1992), аттуу тарыхый романы бар.
Ад.: Артыкбаев К. Кыргыз адабиятынын тарыхы. Ф., 1990; Маликов К. Балбай. Б., 1991; Турсунов Э. Балбай. Б., 2002. А. Обозканов, Ж. Медералиева.