БИОЛОГИЯЛЫК РИТМДЕР

БИОЛОГИЯЛЫК РИТМДЕР – биол. процесстер­дин ж-а кубулуштардын мезгил-мезгили м-н кайталануучу өзгөрүштөрү. Булар бардык тирүү организмдерге таандык ж-а тиричиликтин уюшу­усунун ар бир деңгээлинде (клеткадан баштап биосферага чейин) байкалат. Б. р-дин мүнөзү тукум куугучтук ж-а организмдердин ыңгайла­нышынын, табигый тандалуунун маанилүү фак­тору. Айлана-чөйрөдөгү таасирлердин астында аныкталган ритмдер – экзогендик, ал эми орга­низм өзү аныктаган ритмдер – эндогендик дели­нет. Мис., организмдердин жүрүм-турум мүнө­зүнүн экзогендик ритмин негизинен күндүн узак­тыгы аныктайт. Айрым жаныбарлардын экзо­гендик ритмине ай таасир этет. Эндогендик рит­мдердин себеби толугу м-н изилдене элек. Ошо­го карабастан ритмдерди тейлөөчү нервдик ж-а эндокриндик механизмдерди иштетүүчү кандай­дыр физиол. процесс бар экендиги талашсыз. Эндогендик ритмдердин дагы бир аты – физиол. ритмдер. Организмдеги ар бир физиол. процесс (клеткадагы нуклеин к-талардын, белоктордун синтезделиши, клеткалардын бөлүнүшү, булчуң­дардын жыйрылышы, жүрөктүн согушу, дема­луу ж. б.) ритмдүү. Ар бир сиcтеманын ритми өзгөчө болсо да, бардык системалардын процесс­тери бирге ырааттуу ишке ашып, организмдин жүрүм-турум ритмин аныктайт. Физиол. ритм­дердин мезгилдүүлүгү секунданын бир нече бөлүгүнөн бир нече минуталарга чейин созулат. Экзогендик ритмдердин экинчи аталышы – экол. ритмдер. Негизги экол. ритмдер Жершарынын Күндүн, ал эми Айдын Жердин айланасында айланышы м-н байланыштуу. Мындай айлануу­нун таасири астында биздин планетадагы көп­төгөн экол. факторлор (өзгөчө жарык, темп-ра, абанын басымы ж-а нымдуулугу, атм-нын электр-магниттик талаасы ж. б., законченем­дүүлүктөр) өзгөрөт. Экол. ритмдердин мөөнөтү айлана-чөйрөдөгү табигый ритмдерге шайкеш,

мис.: суткалык, мезгилдик, жылдык, көп жыл­дык. Экол. ритмдер организмге убакытты баам­дап, айлана-чөйрөнүн болочок өзгөрүүлөрүнө даярдык көргөнгө жардам бергендиктен, адапта­циялык биол. ритмдер деп аталат. Мис., жа­ныбарлар суук түшөрдүн астында чээнге кирет же жылуу жакты көздөй кетишет, таңга маал (күн чыгарда) өсүмдүктөрдүн гүлдөрү ачылат ж. б. Экол. ритмдер туруктуу келет. Эгерде кышын­да өскөн дарактарды жылу у тропиктерде өстүрсө, алар күзүндө жалбырактарын түшүрөт. Жердин негизги ритми – суткалык ритм. Ал бир клеткалуулардан баштап адамга чейин түрлүү организмдерде байкалат. Адамдын 100дөн ашык физиол. функцияларына суткалык ритм таандык. Уйку, сергектик мезгилдерине жара­ша жаныбарлар күндүзгү ж-а түнкүлөргө бөлү­нөт. Жарыкта активдүү жаныбарларга таран­чы, кумурскалар, ал эми караңгыда активдүү­лөргө жарганаттар м-н кирпичечендер кирет. Ритмдердин бузулушу физиол. функциялардын бузулушуна, ал эмес оорулардын пайда болу­шуна алып келиши мүмкүн. Адамда уйку м-н сергектик ритми бузулса, уйкусуздук гана эмес канайлануу, демалуу ж-а тамак сиңирүү орган­дары да бузулат. Климаттык, физ. шарттардын жыл ичинде законченемдүү өзгөрүшү тирүү организмдерде ар кандай ыңгайланышуулардын пайда болушуна өбөлгө түзөт. Жандуулардын көбөйүүсү, өсүп-өрчүүсү, миграциясы, ыңгайсыз шарттардан сактанышы жылдын белгилүү бир мезгилине байланыштуу. Жасалма түрдө жа­рыктын, темп-ранын мезгилдик ритмдерин өзгөртүп күнөсканаларда өстүрүлгөн өсүмдүктөр­дүн түшүмдүүлүгүн жогорулатып, бакма жаны­барлардын көбөйүшүнө шарт түзүү мүмкүн. Ар бир дары-дармектин сутка ичинде ар кандай таасир эткендиги байкалган. Байыркы Кытай­дын дарыгерлери 24 саатты «тиричилик күчтүн сааттарына» ж-а «оорунун сааттарына» бөлгөн. Илгертен кыргыздар бешимде уктачу эмес, ант­кени андай уйку адамды эс алдырбастыгын бай­каган. Азыркы мезгилде көп оорулуулар уба­кытты эске алуу м-н дарыланат.

Ад.: Акимова Т. А., Хаскин В. В. Экология. М., 1998; Кулназаров Б. Жалпы экология. Б., 1999; Мухин Л. М. Планеты и жизнь. М., 1980.

Ж. Карамолдоев.