БЕЛИЗ

БЕЛИ́З – Борбордук Америкадагы мамлекет. Юка­тан жарым аралынын түштүк-чыгышында жайгашкан.

Түндүгүнөн, түндүк-батышынан Мексика, түштүк-батышы­нан Гватемала м-н чектешет. Чыгышын Кариб деңизи чулгайт. Аянты 23,0 миң км². Калкы 411,1 миң (2023). Борбору – Бельмопан шаары. Рас­мий тили – англис тили. Акча бирдиги – белиз доллары. Административдик-аймактык жактан 6 округга бөлүнөт. БУУнун, Эл аралык валюта фондунун, Америка мамлекеттер уюмунун мүчөсү. Белиз – унитардык мамлекет. Шериктештик­тин курамына кирет. Конституциясы 1981-жылы 21-сентябрда кабыл алынган. Башкаруу форма­сы – парламенттик монархия. Мамлекет баш­чысы – Улуу Британия королевасы (монарх), анын милдетин Белиз мамлекетинин жараны бол­гон генерал-губернатор аткарат. Аткаруу бий­лигин премьер-министр жетектеген өкмөт ишке

Белиздин жээги.

ашырат. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогор­ку органы – эки палаталуу Элдик чогулуш (Се­нат ж-а Өкүлдөр палатасы). Саясий партияла­ры: Элдик биримдик партиясы, Бириккен де­мократиялык партия.

Аймагынын көп бөлүгүн оёң саздуу түздүк ээлейт. Түштүк-батышын Майя тоосу (бийиктиги 1122 мге чейин, Виктория чокусу) курчап жа­тат. Климаты тропиктик, пассаттык. Айлык орточо температурасы 25°Сден 27°Сге чейин. Жылдык жаан-чачыны түндүгүндө 1300 ммден түштүгүндө

4500 ммге чейин. Жеринин ¹/2 бөлүгүн баалуу дарактар өскөн, дайыма нымдуу тропик, түндү­гүн жалбырагы күбүлмө тропик ж-а саванна токою ээлейт. Айрыкча өлкөнүн түштүк тарабын­дагы дөңсөө-тоолорун сейрек бадалдуу, жапыз өскөн тропик токою каптап жатат. Ири дарыя­лары: Белиз, Сибун ж-а Нью-Ривер (кеме жү­рөт). Белизде жалпы аянты 912 миң га келген, кор­гоого алынган 36 аймагы бар, анын ичинде Чикубуль улуттук паркы, дүйнөдөгү жалгыз Бассейн-Кок­скомб ягуарлар резерваты иштейт. Калкы негизинен белиздиктер (73,6%), орточо жыштыгы 1 км² жерге 12,2 киши. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектериники – 69,9, аялдарыныкы – 73 жаш. Эли – англис, ошондой эле испан тилдеринде, креоль диалектисинде да сүйлөшөт. Динге ишенгендер негизинен хрис­тиандар. Шаар калкы – 47%. Ири шаары – Бель­мопан.

Азыркы Белиз жайгашкан аймак байыртадан эле майя цивилизациясынын очокторунун бири бо­луп келген. Белиз 1502-жылы Х. Колумб тарабынан ачылган. Борбордук Американын Испания тарабы­нан каратылышы м-н (1509–24), Белиздин түндүгү Жаңы Испаниянын (азыркы Мексика), ал эми түштүгү Гватемаланын курамына кирген. 17-к­ылымда Белизге англичандардын келиши м-н алгачкы колониясы негизделип, бул аймак үчүн англи­чандар м-н испандардын ортосундагы экономикалык ти­решүүлөр башталган. 1763-жылы Париж келиши­ми боюнча Белиз аймагында испандардын бийлиги сакталып, англичандар болсо токой чарбасын өздөштүрүүгө мүмкүнчүлүк алышкан. Алар то­кой плантацияларында негр-кулдардын эмгегин пайдаланышкан. 18-кылымдын аягы – 19-кылымдын ба­шында англичандар испандарды акырындык м-н сүрүп чыгып, 1840-жылы расмий түрдө Белизди Британ Гондурасы деген ат м-н өз колониясы деп жарыялаган. 1964-жылы гана Улуу Британия Белизге ички иштерин өзү башкаруу укугун берген. 1981-жылга чейин Белиз Америка континентиндеги британиялык акыркы колония болуп келген. 1981-жылы 21-сентябрда Белиз көз каранды эместигин жарыялап, БУУга мүчөлүккө кабыл алынган. 90-жылдары Белизде эки партиялуу система калып­танган. 1998- ж-а 2003-жылдарда парламенттик шайлоо­лордо Элдик биримдик партиясы (лидер Саид Муса, теги боюнча палестиналык) жеңишке жетиш­кен. Өлкөдөгү демократиялык институттардын бекемделген­дигине карабастан, экономикалык ж-а социалдык маселе­лер чечилбеген бойдон калууда. Экономикасынын негизин 1960-жылга чейин то­кой чарбасы түзүп келсе, 1990-жылы 15 эсеге кыс­каргандыктан учурда Белиз– агрардык өлкө. Ички дүң продукциясынын көлөмү 1778 млн доллар,

Белиз акчасы.

аны киши башына бөлүштүргөндө 6,5 миң дол­лардан (АКШ; 2005) туура келет. Ички дүң про­дукциядагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү 68%, айыл ж-а балык чарбасынын үлүшү 13%, өнөр жайы­ныкы 9%. Туризм өнүгүүдө (жылына 200 миңге жакын). 2002-жылы 117 млн кВт с электр энергия­сы өндүрүлгөн. Айыл чарбасынын негизин балкамыш түзөт. Цитрус өсүмдүктөрү (лимон, апельсин, ман­дарин ж. б.) ананас, банан, кокос плантация­лары бар. Бодо мал, чочко багылат. Жыгач­чылык өнүккөн, кариб ж-а кызыл карагайдан

ж-а кампеш дарагынан жыгач даярдалат. Ба-

Балкамыш ташуу.

лык кармалат. Консерва өндүрүшү бар. Автомо­биль жолунун узундугу 2,9 миң км. (анын ичинде 651 км ас­фальтталган). Ири деңиз порттору: Белиз, Дан­грига. Ички суу жолунун узундугу 825 км. Сыртка кант, цитрус жемиштери, деңиз азыктары, бул­гаары ж-а булгаары-бут кийим, жыгач буюмда­ры ж. б. чыгарылат. Сырттан азык-түлүк, дары-­дармек, отун, машина, транспорт жабдуулары, тиричилик товарларын ж. б. алат. Негизги сырт-

Экспортко жыгач даярдоо.

кы соода шериктештери: АКШ, Улуу Британия, Канада, Мексика.

Мамлекеттин колониялык көз карандылыгы­нын таасири улуттук маданияттын, анын ичинде айрыкча адабият ж-а искусствонун өнүгүшүнө тоскоол болгон.

Алтун-Ха архитектуралык комплекси.

Байыркы эстеликтери майя маданияты м-н байла­ныштуу. Анын ичинен Алтун-Ха, Ламанай (майя аймагындагы эң чоң пирамида), Караколь ж. б. архитектуралык комплекстери сакталган. 16-кылым­да колониалдуу стилдеги курулуштар пайда боло баштаган (мисалы, испандык миссионерлер тара­бынан курулган байыркы Ламанай шаарындагы ме­чит), архитектура негизинен 19–20-кылымдарда Белиз ж-а Бель­мопан шаарларында өнүккөн. 6–14 жашка чейин баш­тапкы билим берүү милдеттүү ж-а акысыз жүр­гүзүлгөн. Бардык шаарларында мектептер бар. Техникалык, педагогикалык, айыл чарба, жаш­тарды өстүрүү борбору, профессионалдык окуу борбору,

чоңдор үчүн үзгүлтүксүз билим берүү мектептери орун алган. Калктын сабаттуулугу 80%ти түзөт. Улуттук университет, китепканалары бар.