«БАЛБАЙ»

«БАЛБАЙ» - тарыхый поэма. Поэманын баш каарманы - Балбай Эшкожо уулу (1813-1867), бугу уруусунан чыккан элдик баатыр. Ал 19-к­ылымдын 50-60-жылдарында бугу м-н сарбагыштын, Чыгыш Түркстандагы цин-манжур эзүүсүнө каршы кармаштарга катышып, дайыма жеңишке жетишкен, кыргыз элинин, анын ичинде бугу элинин эркиндиги үчүн башын өлүмгө сайган. Жазма даректерге жана санжырачылардын айтуусуна караганда 60-жылдын акырына чейинки мез­гилдеги кыргыздардын сырткы жана ички душмандары менен эркиндик, тынчтык үчүн болгон күрөштөрүндө Балбай катышпаган окуялар аз. Сегиз ай жанында чаар бараңы, чылк тарамыш менен көктөлгөн кандагай шымы, акчопкут, ок өтпөс зоот кийими, түпөктүү сыр найзасы, белинде айбалтасы болгон. Бугунун мүйүзүнөн жа­салган ок-дары салгычы, алты кисе октору, ке­без милте, куу тинте, оттук таштары дайыма бел курунда жүргөн. Ал жамактатып ыр чыгарган акындыгы да бар адам болгон экен. Балбай тууралуу баяндар, тарыхый маалыматтар КР УИАнын Манас таануу жана көркөм маданитят­тын улуттук борборунун Кол жазмалар фондун­да айтуучулар Б. Айтбаев (1926-ж.,

X. Караса­ев жыйнаган, латын арибинде); Жакшылык Сарык уулу (1925-27-ж., Осмонаалы Мамыркан уулу жыйнаган); айтуучусу белгисиз «Балбай, Балбак» (1940-ж., латын арибинде) деген вари­анттар сакталып турат. Бул темага акын К. Маликов да кайрылып, «Балбай» поэмасын 1940-жылы жазган. Поэма Ормон хан Балбай колдуу болуп өлүп, сарбагыш элине кантип кун төлөйбүз деп Боромбай эл башчылары менен кеңеш куруп жат­кан жерден башталат. Эки уруу элдин жаңжа­лы акылга салынбаган кызуу кандуулук, куру намыстан улам чыккан. Окурмандардын сүймөн­чүлүгүнө ээ болуп, нускасынын (7100) көптүгүнө карабай китеп бат эле сатылып кеткен. 1946-ж. «Звезда», «Ленинград» журналдары жөнүндөгү ток­том чыккандан кийин, токтомдо белгиленген зыяндуу кемчиликтерди кыргыз совет адабиятынан дагы табуу милдети турган. Адегенде эле «Балбай» колго урунган. Токтомдон кийин «Балбайды» сында­ган, авторуна ар кандай, анын ичинде саясий күнөө кой­гон макалалар, адабий чогулуштарда сүйлөнгөн сөздөр үстү-үстүнө кошула берген. 1952-ж. 15- мартта Кыргызстан КП(б) БКнын бюросунда поэмага корутунду чыгарылган. Анда К. Маликовдун «Балбай» поэмасында кыргыз элинин өткөн феодал­дык турмушу идеалдаштырылган, тарыхый ай­рым адамдар, алсак Балбай элдик баатыр катары даңазаланган деп белгиленген ж-а поэманы китеп текчесинен алып салууга көрсөтмө берил­ген. Кандай кысымга алынып, жалган караланган күндө да «Балбай» поэмасы бизге 19-кылымда болуп өткөн кыргыз тарыхынын орчундуу бир учурун тарыхый окуялардын негизинде таасын бере алгандыгы м-н баалуу. Ошондой эле Э. Турсу­новдун «Балбай» (1992), аттуу тарыхый романы бар.
Ад.: Артыкбаев К. Кыргыз адабиятынын тарыхы. Ф., 1990; Маликов К. Балбай. Б., 1991; Турсунов Э. Балбай. Б., 2002. А. Обозканов, Ж. Медералиева.