ДЖИБУТИ (мамлекет)

ДЖИБУ́ТИ (Djibouti), Д ж и б у т и Р е с п у б­л и к а с ы (Ptpublique de Djibouti) – Африка­нын түн.-чыгышындагы өлкө. Түндүгүнөн Эри­терия, түш.-чыгышынан Сомали, түштүгүнөн ж-а батышынан Эфиопия м-н чектешет. Чыгы-

шынан Кызыл деӊиздин Аден булуӊу чулгап жа­тат (жээк сызыгынын уз. 314 км). Аянты 23,2 миӊ км². Калкы 790,7 миӊ (2007). Борбору – Джибути ш. Расмий тили – араб ж-а француз тилдери. Акча бирдиги – джибути франкы. Адм. айм. жактан 5 округга бөлүнөт (к. таблицаны).

Д. – БУУнун (1977), Африка биримдиги уюму­нун (1977), Африка союзу (2002), Блокторго ко­шулбаган өлкөлөр кыймылынын, Араб өлкөлөрү лигасынын (1977), Ислам конференциясы уюму­нун (1994), Чыгыш ж-а Түштүк Африка жалпы рыногунун (1994), Европа биримдигинин ассо­циациялык мүчөсү.

Мамлекеттик түзүлүшү.

Д. – унитардык мам­лекет. Башкаруу формасы – президенттик рес­публика. Конституциясы 1992-ж. кабыл алын­ган. Мамлекет ж-а өкмөт башчысы – президент. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку орга­ны – Улуттук жыйын. Аткаруу бийлигин пре­мьер-министр жетектеген өкмөт жүзөгө ашырат. Саясий партиялары: Прогресс үчүн элдик бирим­дик партиясы (ПЭБ), Демокр. жаӊылануу пар- тиясы, Улуттук-демокр. партия, Биримдик ж-а демократияны калыбына келтирүү үчүн фронту.

Табияты.

Аден булуӊунун жээгине абразия­аккумуляциялык түздүктөр мүнөздүү, айрым жерлери коралл рифтери м-н чектелген. Тажу­ра булуӊунун түн. ж-а түш. жээктери абразия­аккумуляциялык, көбүнчө бийик, жарлуу, ай­рым жерлеринде кууш пляждары, сайроондор бар. Рельефине бийиктиги 2021 мге жеткен (Му­са-Али чокусу, өлкөнүн эӊ бийик жери) жапыз ж-а орто бийик жанартоо массивдеринин, жа­пыз лава платолорунун айкалышып жатышы мүнөздүү. Тажура булуӊунан батышта Африка материгинин эӊ чуӊкур жери – Афар ойдуӊу жай­гашкан, андагы Асаль көлүнүн бети деӊиз деӊг. 153 м төмөн. Өлкөнүн борб. ж-а түш.-батыш бө­лүктөрүндөгү аккумуляциялык-денудациялык ж-а аккумуляциялык түздүктөрдүн борб. чуӊкур­чактарын туздуу көлдөр ж-а шор жерлер ээлейт.

Д-нин аймагы Чыгыш Африка рифт систе­масындагы Афар ойдуӊунда жайгашкан. Жер­титирөө тез-тез болуп турат; катуу жерти­тирөөлөр 1969-, 1988-, 1994-ж. болгон. Аракет­теги жанартоолор бар (Ардукоба жанартоосу акыркы жолу 1978-ж. атылган). Кен байлык­тары: сал тузу (Асаль көлүндө), гипс, курулуш материалдары. Терм сууларынын булактары бар. Климаты тропиктик, кургакчыл. Январдын орт. темп-расы 25°С, июлдуку 35°С. Жылдык жаан-чачынын өлчөмү 50 ммден (Асаль көлүнүн

Сайдын (уэддин) нугу.

жээгинде) 300 ммге чейин (Тажура булуӊунун түн. тарабындагы тоо капталдарында). Д-нин аймагы кургак сайлар (уэддер) м-н жыш тилме­ленген, туруктуу аккан дарыясы жок. Эфиопия м-н чектешкен жерде өлкөдөгү жалгыз тузсуз көл – Аббе жайгашкан.

Кылкан-бадалдуу жарым чөл өсүмдүктөрү ба­сымдуу, ага суйдаӊ чөп өсүмдүктөрү ж-а сейрек өскөн жапыз акациялар мүнөздүү. Шор жерлер­де споробол, сведа үстөмдүк кылган галофит өсүм­дүктөрү өсөт. Дай ул. паркында (аянты 10 миӊ га) арчалуу сейрек токой массиви корголот. Аден булуӊун жээктей мангр токою өсөт.

Калкы.

Д-нин негизги калкы – куштар (89,5%), анын 48,3%ин афарлар, 41,2%ин сомалилер тү­зөт. О. эле арабдар (7,5%), француздар (2,3%), амхаралар (0,4%), гректер (0,2%), индия-пакис­тандыктар ж. б. жашайт. Калкынын табигый

өсүшү 2%; 1000 кишинин ичинен төрөлгөндөрү 35,5, өлгөндөрү 19,3 (2006). Фертилдүүлүктүн эӊ жогорку көрсөткүчүнө (ар бир аялга 5,3 бала туура келет) байланыштуу жаш балдардын өлү­мү өтө жогору (1000 адамга 102 бала). Калктын курактык структурасы: 14 жашка чейинкилер – 43,4%, 15–64 жаштагылар – 53,3%, 65тен аш­кандар – 3,3%. Калктын орт. курагы 18,2 жаш.
Өмүрүнүн күтүлгөн орт. узактыгы 43,2 жаш (эр­кектердики – 41,9, аялдардыкы – 44,5 жаш). 105 эркекке 100 аял туура келет. Калкынын орт. жыштыгы: 1 км² жерге 34 адам. Өлкөнүн кал­кынын 81% Джибути ш-нда (642,8 миӊ; 2007) жашайт; башка ири шаарлары: Али-Сабих (кал­кы 41,3 миӊ), Тажура (22,9 миӊ), Обок (18,3). Экон. активдүү калкы 282 миӊ.

Тарыхы.

Д-нын түндүгүн б. з. ч. 3-к-да Арабия­дан келген байыркы афар уруулары ээлешкен. Биздин эранын башында афарларды сомалилик исса уруулары сүрүп чыгарат. 825-жылдан ис­лам дини таркай баштаган. Андан кийин Д-нин 19-к-дын ортосуна чейинки тарыхы Сомали ж. а-нын калган бөлүктөрүнүн тарыхы м-н бай­ланыштуу (к. Сомали Республикасы). 1862-ж. француздар Обок портун сатып алган. 1888-ж. Француз Сомалисинин бир бөлүгү катары басып алынып, 1896-жылдан Франциянын колония­сына айланган ж-а Джибути ш. анын борбору болуп калган. 1897-ж. Эфиопия м-н Франция­нын ортосундагы келишим б-ча т. ж. куруу ма­селеси чечилип, 1917-ж. Д. м-н Аддис-Абебаны байланыштырган жол курулуп бүткөн. 1946-ж. Д-ге Франциянын «Алыскы деӊиз аймагы» ста­тусу ыйгарылган. 1960-жылдардын аягында Со­мали Респ-нын колдоосу м-н исса улутчулдары негизинен афарлардан ж-а француздардан тур­ган өкмөткө каршы партизандык согушту баш­ташкан. 1967-ж. июндан Франциянын Афарлар ж-а Иссалар аймагы деп аталып, өз алдынча башкаруу укугуна ээ болгон. 1977-ж. 27-июнда

өлкө көз каранды эместикке жетишип, Д. респ. деп аталды. Өлкөнүн биринчи президенти бо­луп Хасан Гулед Аптидон шайланды. 1981-ж. ал экинчи жолу шайланып, ошол эле жылы өлкөдө бир парт. система киргизилген. 1993-ж. ал 6 жылдык мөөнөткө төртүнчү ирет президен­ттикке шайланган. 1991-жылдан өлкөдө оппо­зициялык партия – Биримдик ж-а демокра­тияны калыбына келтирүү үчүн фронтунун (БДККФ) таасири жогорулады. 1993-ж. шай­лоодон кийин өлкөдө өкмөттүк аскерлер м-н БДККФтин ортосунда куралдуу кагылышуу­лар башталды. 1996-ж. каршылаштар ортосун­да тынчтык жарашуу келишимине кол кою- луп, 1997-ж. парламенттик шайлоодо БДККФ м-н Про­гресс үчүн элдик биримдик партиясы жеӊишке же­тишти. 1999-ж. президен­ттик шайлоодо ПЭБдин өкүлү Омар Гуллех жеӊип чыкты.

Чарбасы.

Д. – экономика­сы динамикалуу өнүккөн

өлкө. Экономикасы Джибу­ти портунун, эл аралык аэропорттун, Джибути – Адди с -Аб еба т . ж-ну н иштөөсүнө, эмгек мигрант­тарынан түшкөн акчага байланыштуу; жалпысы­нан соода-сатыкка ж-а аны тейлөөгө багытталган. Эко­номикасына сырткы жар­дамдар ж-а чет өлкөлүк капитал кеӊири тартылат. Финансы сектору джибути франкынын (АКШ долла­рына байланыштырылган) эркин алмашуусуна шарт түзгөн. Чет өлкөлүк аскер бөлүкчөлөрүнөн (Франция, АКШ, Германия аскер деӊиз флотторунун базаларынан) түшкөн кирешенин да маа­ниси зор. ИДПнин өлчөмү 1,6 млрд доллар (сатып алуу­суна жараша; 2005); аны киши башына бөлүштүргөндө 2000 доллардан туура келет. ИДПнин реалдуу өсүмү 3,2% (2005). ИДПдеги тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү 81%, ө. ж-ны­кы 16%, а. ч-ныкы 3%.

Ө. ж. начар өнүккөн; ө. ж-луу негизги борбо­ру – Джибути ш. А. ч. сырьёсун ж-а деӊиз про­дуктуларын кайра иштетүүчү, тамак-аш (сүт, ун, кондитердик азыктарды, минералдуу суу чы­гаруучу з-ддор), текстиль, булгаары, кагаз, фар­мацевтика б-ча чакан ө. ж. ишканалары ба­сымдуу. Джибути портунда нефтини кайра иш­тетүүчү ж-а сактоочу, курулуш материалдарын, деӊиз тузун чыгаруучу з-ддор, мех. ж-а тигүү устаканалары иштейт. Өндүрүлгөн электр энер-

Джибути акчасы.

гиясы (240 млн кВт · с; 6 ЖЭС иштейт) өлкө­нүн ички муктаждыгын (223,2 млн кВт · с; 2003) толук камсыз кылат. Асаль көлү ченде геотер­малдык станциясы курулууда (2007).

Айыл ж-а балык чарбалары калктын азык-тү­лүккө болгон муктаждыгын 10%ке чейин гана канааттандырат. Айдоо жери жокко эсе. А. ч-нын негизги багыты – көчмөн ж-а жартылай көчмөн мал (эчки, кой, төө, уй, эшек) чарбасы. Негизи­нен жашылча, бакча, мөмө-жемиш өстүрүлөт. Балык ж-а бермет, коралл, деӊиз былпылда­гын уулоо өнүккөн.

Джибути – Адис-Абеба т. ж. иштейт (Джибу­ти жак бөлүгүнө Эфиопия м-н кошо ээлик кылат;

уз. 106 км). Автомобиль жолунун уз. 2,9 миӊ км. Жүктүн негизги бөлүгү Джибути порту аркылуу өтөт. Порттон 10 км аралыкта жаӊы Дорале порту курулууда (2004-жылдан). 13 аэро­порт, Джибути ш-нда эл аралык аэропорт бар. Импортунун товардык наркы (987 млн дол­лар; 2004) адатта экспорттун наркынан (250 млн доллар) ашат. Негизги экспорттолчу товарла­ры: булгаары ж-а тери, кофе (транзиттик), реэкспорттук операциялар. Экспорт б-ча негиз­ги соода шериктештери: Сомали (наркынын 53%), Йемен (23%), Эфиопия (5%). Транспорт жабдуулары, азык-түлүк, нефть продуктулары, химикаттар, дары-дармек, ө. ж. буюмдары не­гизинен Франциядан (13%), Эфиопиядан (12%), Италиядан (9%), о. эле Индия, Кытай, Сауд Арабиясы ж. б. өлкөлөрдөн сатылып алынат.

Маданияты.

Билим берүү тармагында акысыз ж-а сөзсүз түрдө 6 жылдык баштапкы билим берүү киргизилген, бирок көпчүлүк окуучулар

үчүн ал Куранды окуп-үйрөнүү м-н чектелет.
Баштапкы билим берүүчү мектептер мамл. ж-а Рим-католик чиркөөсүнүн жетегинде. Орто мек­тептерде окутуу мөөнөтү 7 жыл. Калктын жал­пы сабаттуулугу (15 жаштан жогору) 68,6%ти түзөт (2004). Жогорку билимге ээ болууну каа­лагандар Д. ун-тинен билим алышат (2006).

Ад-ты негизинен француз тилинде калып­танган. Д. жазуучу-акындарынын көркөм чы­гармаларында негизинен өлкөдөгү кырдаалды чагылдырган социалдык-саясий, а. и. африка салт-санааларынын сакталышы тууралуу масе­лелер камтылган. Драматургдар И. А. Абди, А. М. Робле, акындар Ш. Ватта, И. Й. Эльми ж. б-дын чыгармалары калк кадырлап, сүйүп окуган чыгармалардан. Айрыкча, А. Ваберинин «Көлөкөсүз өлкө» (1994) аӊгемелер жыйнагын, «Транзит» романын (2003) белгилеп кетсе болот. Музыка өнөрүндө жергиликтүү калктын – афар, сомалийликтер ж-а арабдардын салттуу өнөрү таасын байкалат. Алардын ичинен афар ырчысы – Шейх Ахмад көпчүлүккө таа­нымал. Шаарларда болсо батыш музыкасынын таасири өтө чоӊ. Апталык «La Nation de Djibouti» гезити ж. б. басылмалар чыгып ту­рат. 1978-ж. Д. маалымат агентчилиги түзүлгөн. 1956-ж. өкмөттүк радиоберүү ж-а телекөрсө­түү кызматы негизделген. Берүүлөр француз, араб, афар, сомали тилдеринде уюштурулуп, Джибути ш-нда ж-а анын тегерегинде гана ук­турулат. Жеке менчик радио, телекомпания­лар жок. АКШ тарабынан каржыланган «Radio Sawa» Джибути ш-ндагы станциядан Чыгыш Африкага араб тилинде уктурууларды таратат.

Ад.: Джибути // БРЭ, т. 8. М., 2007.