ДАРЫЯ

ДАРЫЯ , д а й р а, ө з ө н, с у у – жаан-­чачын, мөӊгү ж-а бу­лактардан топтолгон суунун өзү калыптан­дырган нук м-н таби­гый үзгүлтүксүз агы­мы; чоӊ өзөн суу. Дарыянын пайда болушу климаттык, орографиялык ж-а геоморфологиялык шарт­тарга байланыштуу. Д. алабынын аянты, узундугу, туурасы, нугунун тереӊдиги, суусунун деӊгээли, ылдамдыгы, чыгы­мы ж. б. м-н мүнөз­дөлөт. Ортоӊку кеӊ- дик терде жаан-ча­чындын өлчөмү 250 мм, субтропиктерде 500 мм, тропиктерде 700 – 1000 ммге жет­кенде гана Д. пайда бол от . Д-нын к а­л ыпт анышы үчүн жер бетинде сууну бир нукка топтой турган алап (к. Дарыя алабы) ж-а нук өтүүчү жер­лердин эӊкейиштиги зарыл. Д-нын башта­лышы – башат, бүт­көн жери (океан, де- ӊиз, көл, башка Д-га куйган жери) – чат деп аталат. Суу агып жаткан сай – нук, кум-таш чайкап кал­ган тайыздык – сай­роон, суу ташыган­да жайпаган жээктеги түзөӊ – жай ыл ма,жээктеги жардын үстү – кашат, ага келип ко­шулган суулар – куйма делет. Дарыянын узундугу бир нече кмден миӊдеген кмге, туурасы бир нече мден бир канча кмге, алабынын аянты миӊдеген км²ге жетет. Дүйнөдөгү эӊ узун Дарыя – Нил (узундугу 6671 км), Евразияда – Янцзы (узундугу 5800 км), КМШда – Обь (узундугу Иртыш дарыясы м-н 5570 км). Дүйнөдөгү суусу эӊ мол Дарыя – Түштүк Америкадагы Амазонка. Кыргызстандагы эӊ узун Дарыя – Чүй (жал­пы узундугу 1030 км), эӊ чоӊ ж-а суусу молу – На­рын.

Дарыя жер бетиндеги суунун айлануусунда негиз­ги ролду ойнойт. Бир жылда агып өткөн Дарыя суу­ларынын өлчөмү 41 700 км³ге жетет, бул кур­гактыкка түшкөн жаан-чачындын 35% ин түзөт. ө з ө н, с у у – жаан­чачын, мөӊгү ж-а бу­лактардан топтолгон суунун өзү калыптан­дырган нук м-н таби­гый үзгүлтүксүз агы­мы; чоӊ өзөн суу. Д-нын пайда болушу климаттык, орогр. ж-а геоморфол. шарт­тарга байланыштуу. Д. алабынын аянты, узундугу, туурасы, нугунун тереӊдиги, суусунун деӊгээли, ылдамдыгы, чыгы­мы ж. б. м-н мүнөз­дөлөт. Ортоӊку кеӊ- дик терде жаан-ча­чындын өлчөмү 250 мм, субтропиктерде 500 мм, тропиктерде 700 – 1000 ммге жет­кенде гана Д. пайда бол от . Д-нын к а­л ыпт анышы үчүн жер бетинде сууну бир нукка топтой турган алап (к. Дарыя алабы) ж-а нук өтүүчү жер­лердин эӊкейиштиги зарыл. Д-нын башта­лышы – башат, бүт­көн жери (океан, де- ӊиз, көл, башка Д-га куйган жери) – чат деп аталат. Суу агып жаткан сай – нук, кум-таш чайкап кал­ган тайыздык – сай­роон, суу ташыган­да жайпаган жээктеги түзөӊ – жай ыл ма,

Д ү й н ө д ө г ү и р и д а р ы я л а р

К ы р г ы з с т а н д а г ы и р и д а р ы я л а р

Жершарындагы нымдуу ж-а тоолуу аймактар­дагы Д. суусу мол болсо, ысык ж-а чөлдүү ай­мактарда өтө аз бо лот.

Д-ларды гидрология илими изилдейт. Д-лар­дын адамдын жашоосу ж-а анын чарбачылыгы үчүн мааниси өтө чоӊ. Кээ бир Д-лар кеме жү­рүүгө, сал агызууга пайдаланылат; суу сакта­гычтар, ГЭС ж. б. курулат; ө. ж-ды, калкты, а. ч-ны суу м-н камсыз кылат; андан балык кар­малат. Д-нын жайылмаларындагы топурак күр­дүү болгондуктан, мол түшүм алынат. Айрым Д-лардын нугунда ж-а кашатында алтын, пла­тина, алмаз, касситерит, рутил ж. б. баалуу ме­таллдардын чачынды кендери болот.

Ад.: Чеботарев А. И. Общая гидрология (воды суши). Л., 1960; Апполов Б. А. Учение о реках. М., 1963; Шульц В. Л. Реки Средней Азии. Л., 1965. С. Аламанов.