ДАРЫЯ: нускалардын айырмасы
No edit summary |
No edit summary |
||
| 5 сап: | 5 сап: | ||
Дарыя жер бетиндеги суунун айлануусунда негиз­ги ролду ойнойт. Бир жылда агып өткөн Дарыя суу­ларынын өлчөмү 41 700 ''км''<sup>3</sup>ге жетет, бул кур­гактыкка түшкөн жаан-чачындын 35% ин түзөт. | Дарыя жер бетиндеги суунун айлануусунда негиз­ги ролду ойнойт. Бир жылда агып өткөн Дарыя суу­ларынын өлчөмү 41 700 ''км''<sup>3</sup>ге жетет, бул кур­гактыкка түшкөн жаан-чачындын 35% ин түзөт. | ||
<table name='ДАРЫЯ 1' type='img'/> | <table name='ДАРЫЯ 1' type='img'/> | ||
| 16 сап: | 12 сап: | ||
[[File:ДАРЫЯ52.png | thumb | К ы р г ы з с т а н д а г ы и р и д а р ы я л а р]] | [[File:ДАРЫЯ52.png | thumb | К ы р г ы з с т а н д а г ы и р и д а р ы я л а р]] | ||
Жер шарындагы нымдуу ж-а тоолуу аймактар­дагы Дарыя суусу мол болсо, ысык ж-а чөлдүү ай­мактарда өтө аз болот. | |||
Дарыяларды гидрология илими изилдейт. Дарыялар­дын адамдын жашоосу ж-а анын чарбачылыгы үчүн мааниси өтө чоӊ. Кээ бир Дарыялар кеме жү­рүүгө, сал агызууга пайдаланылат; суу сакта­гычтар, ГЭС ж. б. курулат; өнөр жайды, калкты, айыл чарбаны суу м-н камсыз кылат; андан балык кар­малат. Дарыянын жайылмаларындагы топурак күр­дүү болгондуктан, мол түшүм алынат. Айрым Дарыялардын нугунда ж-а кашатында алтын, пла­тина, алмаз, касситерит, рутил ж. б. баалуу ме­таллдардын чачынды кендери болот. | |||
үчүн мааниси өтө чоӊ. Кээ бир | |||
Ад.: ''Чеботарев А. И.'' Общая гидрология (воды суши). Л., 1960; ''Апполов Б. А.'' Учение о реках. М., 1963; ''Шульц В. Л.'' Реки Средней Азии. Л., 1965. | Ад.: ''Чеботарев А. И.'' Общая гидрология (воды суши). Л., 1960; ''Апполов Б. А.'' Учение о реках. М., 1963; ''Шульц В. Л.'' Реки Средней Азии. Л., 1965. | ||
''С. Аламанов.'' [[Category: 3-том, 5-85 бб]] | |||
''С. Аламанов.'' | |||
[[Category: 3-том, 5-85 бб]] | |||
07:31, 26 Март (Жалган куран) 2025 -га соңку нускасы
ДАРЫЯ , д а й р а, ө з ө н, с у у – жаан-чачын, мөӊгү ж-а булактардан топтолгон суунун өзү калыптандырган нук м-н табигый үзгүлтүксүз агымы; чоӊ өзөн суу. Дарыянын пайда болушу климаттык, орографиялык ж-а геоморфологиялык шарттарга байланыштуу. Д. алабынын аянты, узундугу, туурасы, нугунун тереӊдиги, суусунун деӊгээли, ылдамдыгы, чыгымы ж. б. м-н мүнөздөлөт. Ортоӊку кеӊ- дик терде жаан-чачындын өлчөмү 250 мм, субтропиктерде 500 мм, тропиктерде 700 – 1000 ммге жеткенде гана Д. пайда бол от . Д-нын к ал ыпт анышы үчүн жер бетинде сууну бир нукка топтой турган алап (к. Дарыя алабы) ж-а нук өтүүчү жерлердин эӊкейиштиги зарыл. Д-нын башталышы – башат, бүткөн жери (океан, де- ӊиз, көл, башка Д-га куйган жери) – чат деп аталат. Суу агып жаткан сай – нук, кум-таш чайкап калган тайыздык – сайроон, суу ташыганда жайпаган жээктеги түзөӊ – жай ыл ма,жээктеги жардын үстү – кашат, ага келип кошулган суулар – куйма делет. Дарыянын узундугу бир нече кмден миӊдеген кмге, туурасы бир нече мден бир канча кмге, алабынын аянты миӊдеген км2ге жетет. Дүйнөдөгү эӊ узун Дарыя – Нил (узундугу 6671 км), Евразияда – Янцзы (узундугу 5800 км), КМШда – Обь (узундугу Иртыш дарыясы м-н 5570 км). Дүйнөдөгү суусу эӊ мол Дарыя – Түштүк Америкадагы Амазонка. Кыргызстандагы эӊ узун Дарыя – Чүй (жалпы узундугу 1030 км), эӊ чоӊ ж-а суусу молу – Нарын.
Дарыя жер бетиндеги суунун айлануусунда негизги ролду ойнойт. Бир жылда агып өткөн Дарыя сууларынын өлчөмү 41 700 км3ге жетет, бул кургактыкка түшкөн жаан-чачындын 35% ин түзөт.
Жер шарындагы нымдуу ж-а тоолуу аймактардагы Дарыя суусу мол болсо, ысык ж-а чөлдүү аймактарда өтө аз болот.
Дарыяларды гидрология илими изилдейт. Дарыялардын адамдын жашоосу ж-а анын чарбачылыгы үчүн мааниси өтө чоӊ. Кээ бир Дарыялар кеме жүрүүгө, сал агызууга пайдаланылат; суу сактагычтар, ГЭС ж. б. курулат; өнөр жайды, калкты, айыл чарбаны суу м-н камсыз кылат; андан балык кармалат. Дарыянын жайылмаларындагы топурак күрдүү болгондуктан, мол түшүм алынат. Айрым Дарыялардын нугунда ж-а кашатында алтын, платина, алмаз, касситерит, рутил ж. б. баалуу металлдардын чачынды кендери болот.
Ад.: Чеботарев А. И. Общая гидрология (воды суши). Л., 1960; Апполов Б. А. Учение о реках. М., 1963; Шульц В. Л. Реки Средней Азии. Л., 1965.
С. Аламанов.