ДЕКАБРИСТТЕР

ДЕКАБРИСТТЕР – Россияда жеке бийликке, крепостнойлук укукка каршы 1825-жылы декабрь куралдуу көтөрүлүшүн уюштурган жашыруун коомдордун мүчөлөрү, орус дворян революцио­нерлери. 1813–15-жылдардагы чет өлкөлүк жүрүштөр­дө Европа өлкөлөрүнүн мамлекеттик ж-а коомдук түзү­лүшү м-н таанышып кайткан офицерлер Россия­нын артта калуусунун түпкү себептерин жоюу керектигин түшүнүшкөн. Чечкиндүү өзгөрүүлөр­дү жүргүзүүнү, крепостнойлук укукту жоюуну максат кылган жаш дворяндар (негизинен офицерлер) 1816-жылы «Аман алып калуу союзу», 1818-жылы «Жыргалчылык союзу», 1821–23-жылдарда Санкт-Петербургда Түштүк ж-а Украинада Түндүк союзу сыяктуу жашыруун уюмдарды түзүшкөн. Алардын мүчөлөрү Россиянын келечектеги мамлекеттик ж-а социалдык-экономикалык түзүлүш долбоорло­рун иштеп чыгышкан. Декабристтер Россияда, унитардык республиканы (П. И. Пестелдин «Орус акыйкаты») же федерациялык түзүлүштөгү конституциялык мо­нархияны (Н. М. Муравьёвдун «Конституция­сы») орнотууну көздөшкөн. 1826-жылга белги­ленген куралдуу төӊкөрүш император Алек­сандр Iнин капысынан дүйнөдөн кайткандыгы­на байланыштуу Петербургда 1825-жылы 14-декабр­да башталып, бирок ал оӊунан чыкпай калган. С. Муравьёв-Апостол, М. Бестужев-Рюмин же­тектеген түштүктөгү көтөрүлүш да 1826-жылы 3-ян­варда басылган. Декабристтердин иши боюнча өтө жашыруун сот болуп, ага 579 киши тартылган. Анын беш жетекчиси – П. И. Пестель, С. И. Муравьёв- Апостол, М. П. Бестужев-Рюмин, К. Ф. Ры­леев, П. Г. Каховский 1826-жылы 13-июлда дарга асылып, калганы түрдүү мөөнөткө Сибирге сүр­гүнгө ж-а Кавказга катардагы солдат катары ай­далган.

Ад.: Нечкина М. В. Движение декабристов. Т. 1–2, М., 1955; Восстание декабристов. Т. 1–18, 1925–86.

К. Алымкулов.