ДЫЙКАНЧЫЛЫК СИСТЕМАСЫ

ДЫЙКАНЧЫЛЫК СИСТЕМАСЫ – жерди туура пайдаланууга, топурак күрдүүлүгүн арттырууга багытталган технологиялык (агротехникалык), мелиорациялык ж-а уюштуруу иш-чаралар комплекси. Дыйканчылык системасы өз ара байланыштуу бир катар элементтерди камтыйт: жерге жайгаштыруу, которуштуруп айдоо, жер иштетүү ж-а жер семирткич колдо­нуу системалары, отоо чөпкө, өсүмдүк илдетине ж-а зыянкечтерине каршы күрөшүү иштери, үрөнчүлүк, топуракты эрозиядан сактоо жумуш­тары, айрым жерлерде – сугаруу, кургатуу, жер­ди химиялык мелиорациялоо (гипстөө ж. б.), коргоо токой тилкесин тигүү. Дыйканчылык системасынын пайда болушу ж-а анын алмашылышы коомдук өндүргүч күч­төрүнүн өнүгүшүнө, айрыкча өнөр жай өндүрүшү ж-а илимий-техникалык прогресске тыгыз байланыштуу. Коомдук өнүгүштүн ар бир мезгилине мүнөздүү өзүнчө Дыйканчылык системасы болгон: кул ээлөөчүлүк коомдо – кысыр аңыз ж-а токой кыркып, өрттөп, айдоо аянт жасоо Дыйканчылык системасы, феодалдык коомдо – буу­лантма дан (үч кезмектүү, талаалуу) Дыйканчылык системасы, ка­питализмдин өнүгүшү м-н бирге шаар калкын азык-түлүк, өнөр жайды сырьё м-н камсыз кылуу зарылчылыгынан улам жакшыртылган дан ж-а үрөн алмаштырма Дыйканчылык системасы пайда болгон. Би­рок айыл чарба өндүрүшүн капиталисттик рыноктун конъюнктурасына баш ийдирүү үрөн алмаштыр­ма которуштуруп эгүү Дыйканчылык системасын колдонууга чек коюп, бир өсүмдүк түрүн бир эле жерге кайта­лап эгүү Дыйканчылык системасы басымдуу болгон. Дыйканчылык­тын ж-а Дыйканчылык системасынын өнүгүшүнө өндүрүштүк мами­лелер активдүү таасир кылат. Илимий жактан не­гизделген дыйканчылык системасы топурактын күрдүүлүгүн калы­бына келтирип ж-а арттырып турат, түшүмдү жогорулатып, аянт бирдигинен аз чыгым жум­шап, көп продукция алууга шарт түзөт. Дыйканчылык системасына өзгөчө түшүнүк катары аныктаманы орус оку­муштуусу А. С. Советов «Дыйканчылык систе­малары жөнүндө» (1867) деген эмгегинде берген. Дыйканчылык системасынын түрлөрү: жөнөкөй, экстенсивдүү, өтмө ж-а ургаалдуу. Жөнөкөй дыйканчылык системасында жердин таби­гый сапаты гана пайдаланылып, топурак күр­дүүлүгүн калыбына келтирүү боюнча эч кандай иш­ чаралар жүргүзүлбөйт, өндүргүч күчтөр төмөнкү деңгээлде болот. Экстенсивдүү дыйканчылык системасы – жөнөкөй системанын өркүндөтүлгөн түрү. Мында дан-чөп которуштуруп айдоо системасына көп жылдык чөп же отолмо өсүмдүктөр киргизилет. Топурак­тын күрдүүлүгү буулантма ж-а көп жылдык чөп эгүү жолу м-н жөнгө салынат. Өтмө дыйканчылык системасы буу­лантма дан дыйканчылык системасынын жакшыртылышы м-н мү­нөздөлөт. Мында көп жылдык чөп же отолмо өсүмдүктүн дан-буулантма которуштуруп эгүү системасы да киргизилет. Органикалык жер семирткич көп колдонулуп, жер жакшы иштетилип, ай­доо жер өндүрүмдүүрөөк пайдаланылат. Ургаал дыйканчылык системасына жыш (эгин ж. б.) ж-а жөөккө себилген (пахта ж. б.) өсүмдүктөрдү алмаштырып эгүү м-н топурактын күрдүүлүгүн жогорулатуу, ми­нералдык ж-а органикалык жер семирткичтерди же­тиштүү өлчөмдө пайдалануу, жерди дыкаттык м-н иштетүү, товардык өсүмдүктөрдү эгүү мү­нөздүү. Топурак-климаттык өзгөчөлүктөрүн эске алып, ар бир белгилүү аймак (зона) үчүн дыйканчылык системасы иштелип чыгылат. Кыргызстанда ар бир облус ж-а аймак үчүн илимий жактан негизделген дыйканчылык системасы иште­лип чыкан.

Ад.: Воробьев С. А. и др. Земледелие. М., 1977.

Н. А. Карабаев.