ЖЕНТЕК

ЖЕНТЕК – бала төрөлгөндө өткөрүлчү той. Ж. той башка тойлордой белгилүү бир күнгө ча­кырылган эмес. Балалуу болгон кишинин жа­кындарына бала төрөлгөнүн кабарлап жаштар, көбүнчө балдар сүйүнчүлөшүп, белек (сүйүнчү) алышкан. Сүйүнчү айтылган ж-а Ж. жегени кел­ген киши алгач көрүндүк бе­нын 1/330000 бөлүгү), орт. тыгыздыгы 5520 кг/м³, экватордук диаметри 12 756 км. Өз огунда ай­лануу мезгили 23 саат, 56 мин. Экватор тегиз­дигинин эклиптика тегиздигине болгон кыйша­юусу 23°26′. Ошого байланыштуу жыл мезгилде­ринин алмашуусун пайда кылат. Күндүн тар­туу күчүнүн таасиринен Күн системасындагы башка телолор сыяктуу эле, Ж. тегеректен бир аз айырмаланган эллипс б-ча Күндү айланат. Ж-дин эллипс орбитасынын бир фокусунда Күн жатат да, Ж. м-н анын ортосундагы аралык бир жылдын ичинде 147,117 млн кмден (перигелий) 152,083 млн кмге (афелий) чейин өзгөрөт. 149,6 млн кмге барабар болгон Ж. орбитасынын жа­рым огу Күн системасындагы аралыкты өлчөө­нүн бирдик чени (к. Астрономиялык бирдик) болуп саналат. Ж-дин орбита б-ча кыймылы­нын ылдамдыгы орто эсеп м-н 29,765 км/сек, бирок ал 30,27 км/секдан (перигелийде) 29,27 км/секга (афелийде) чейин өзгөрөт. Мындан тышкары Ж. Күн системасы м-н бирге Галак­тиканын борборун да айланат (орт. ылдамдыгы 250 км/сек, айлануу мезгили 200 млн жыл). Ж-дин айланасында, орто эсеп м-н 384400 км аралыкта, анын жандоочусу Ай Ж-ди эллипс орбитасы б-ча тегеренип жүрөт. Ж-дин Күндү бир жолу айланып чыккан мезгили жыл, б. а. 365 сутка 5 с. 48 мин 46 сек. Ж. өз огунда айла­нып, күн м-н түндү пайда кылат, убакыт бирди­ги болгон сутканы түзөт. Ж-дин өтө татаал фор­масы өз огунда айлануудан пайда болуучу бор­бордон четтөөчү күчтүн, гравитациянын, о. Эле

р

ип, баланы көргөн. Кел­ген адамдарга, кошуна-ко­лоңдорго Ж. үчүн күн му­рунтан камдалган сары май (карын май) бузулуп, мал союлуп, тамак-аш тарты­лып, Ж. берилген. Ж. той аяктарда (2–3 аптадан соң) жентектөө башталган. Ба­лалуу болгон ата-эне м-н куда-сөөк, туугандар, көңү­лү жакын жакшы санаа­лаш адамдар наристеге ки­йим, буюм, мал энчилөө м-н жентектеп, баланын ата-энесине белек-бечкек беришип, алардын кубаны­чын тең бөлүшкөн.

А. Көчкүнов.