ЖЫЛДЫЗДАР

ЖЫЛДЫЗДАР – табияты б-ча Күнгө окшош, ысык газдан турган жарык чыгаруучу асман нерселери. Алар Ааламдагы негизги объект, кө­рүнгөн асман телолорунун 90%ин түзөт. Ж. биз­ден өтө алыс турат, бизге эң жакын жылдыз – Күн. Эгерде Ж-га чейинки аралык жүздөгөн пар­сек болсо, анда алардын параллакстык жылы­шуулары байкалбайт ж-а аралык жылдыз спектр­лерин талдоо м-н аныкталат. Күн системасына эң жакын жылдыз – Центавр Проксимасы, ал бизден 1,3 пс аралыкта турат. Ж. массасы, өлчөмү, тыгыздыгы, жарык чыгаруусу ж-а хим. курамы б-ча айырмаланат. Ж-дын массасын аныктоо үчүн, алардын кыймылы изилденет. Жалпы масса борборунун айланасында кый­мылдап, алар өз ара тартылышат ж-а алардын массасы бүткүл дүйнөлүк тартылуу законунун негизинде аныкталат. Жылдыз массасы көбүнчө күн массасы (2 ·10³⁰ кг) м-н туюнтулат. Дээрлик бардык Ж-дын массасы 0,1–100 күн массасына барабар. Ж-дын өлчөмү оптикалык интерферо­метрдин жардамы же теор. эсептөө жолу м-н аныкталат. Бизге көрүнгөн Ж-дын көбүнүн өл­чөмү жүз миңдеген же миллиондогон кмди түзөт, мис., Күн диаметри 1 392 000 км. Бирок диаметри 10–20 км болгон эң кичинекей (ак кидиктер) ж-а кенедей (нейтрондук) Ж. да болот. Күндөн көп эсе чоң Ж. – алп жылдыздар (Бетельгейзе, Арктур, Антарес) ж-а сейрек кезигүүчү кызыл алптар да бар. Эгер булар Күндүн ордунда бол­со, анда Марс м-н Юпитердин орбиталары да ичинде калмак. Ж-дын массасына караганда өлчөмү б-ча айырмачылык өтө чоң болгондук­тан, кичине Ж-дын тыгыздыгы чоңдукунан көп. Күндүн орт. тыгыздыгы суунукунан 1,4 эсе чоң, ал эми Сириус В жылдызынын 1 см³нун масса­сы 50 кгдан чоң, ак кидиктер андан тыгыз. Бирок нейтрондук Ж-дын тыгыздыгы өтө чоң, б. а. 1014 г/см³. Ж. өлчөмүнөн да жарыктаны­шы б-ча көп айырмаланат. Күндүн жарыкта­нышы (3,8Ч1026 Вт) м-н туюнтулат. Көпчүлүк Ж-дын жарыктанышы Күндүн жарыктанышы­нын 0,001–106 бөлүгүн түзөт. Ж-дын хим. кура­мы алардын спектрлери аркылуу аныкталат. Ж. Жердеги эле элементтерден турары белгилүү.
Дээрлик бардык Ж-дын массасынын 98%ин суу­тек м-н гелий түзөт, мындагы суутектин масса­сы гелийдикинен 2,7 эсе чоң. Ж. физ. касиетте­ри б-ча үч топко бөлүнөт: нормалдуу, ак кидик­тер ж-а нейтрондук Ж. Нормалдуу Ж-га курал­сыз көз же телескоп м-н байкалган Ж. кирет. Алар идеалдык газдардан турат. Тыгыздыгы өтө чоң Ж. идеалдык газ законуна баш ийбейт ж-а ал бузулган газ деп аталат. Ушундай газдан ак кидиктер ж-а кээ бир алп Ж-дын ядросу кура­лат. 20-к-дын ортосунан баштап Ж-ды изилдөө үчүн спектроскоп м-н фотогр. ыкма колдонул­ган, 20-к-дын 20-жылдарынан баштап атом фи­зикасынын ыкмасы, андан кийин ЭЭМди кол­донуу Ж. ж-дөгү илимди түп-тамырынан бери өзгөрттү. Азыркы учурда кош Ж., өзгөрмө жыл­дыздар, жаңы Ж., өтө жаңы Ж., пульсарлар, кара көңдөй, жылдыз ассоциациялары ж-дөгү түшүнүктөр өнүгүүдө. Ж-ды үйрөнүүдө матема­тика, механика, асман механикасы, физика, хи­мия ж. б. илимдердин ыкмалары колдонулат.