ИРАН ТАЙПАК ТООСУ

ИРА́Н ТАЙПАК ТООСУ Иран (басымдуу бөлүгү), Афганстан ж-а Пакистандын аймагында; чет­жакалары Ирак м-н Түркмөнстандын түштүгүн­дө. Батышынан Месопотамия ойдуңу, чыгышы­нан Инд өрөөнү м-н чектешет. Уз. 2500 кмдей, аянты 2,7 млн км². Альп-Гималай геосинкли­наль облусунда альп ж-а андан илгерки тоо пайда болуу мезгилдеринде калыптанган. И. т. т-нун кеңири аймакты ээлеген ички бөксө тоо­лору (бийикт. 500дөн 2000 мге чейин) түндүгүнөн Эльбурс (бийикт. 5604 мге чейин, Демавенд

жанартоосу), Түркмөн-Хорасан тоолору, Паро­памиз, Ги ндук ушту н батыш тармак тары, түштүгүнөн Загрос, Мекран, Сулайман тоолору м-н чектешет. Ички бөксө тоолорун Деште-Ке­вир, Деште-Лут, Дашти-Марго ж. б. чөлдөрдү өзүнө камтыган туюк ойдуңдар ээлейт; аларда кум ж-а шор баскан жерлери, соолуп калуучу көлдөрү арбын кездешет. Чөлдүү ойдуңдарды дөңсөөлөр ж-а тоолор (Кухруд, Чыгыш Иран ж. б.) бөлүп турат. Климаты субтропиктик, кургак, жылдык жаан-чачыны ички бөксө тоолордо 100 ммдей, тоолордо 500 ммге чейин. Эльбурс ж-а Сулайман тоолорунун сырткы кап­талдарында арбын жаайт (1000–2000 ммге че­йин). Дарыялары (Гильменд, Сефидруд, Гери­руд ж. б.) сууга өксү, негизинен сугатка пайда­ланылат. Жарым чөл ж-а чөл, айрым жерлер­ге талаа ландшафты мүнөздүү. Сулайман тоо­сунун чыгыш капталын саванна, сейрек токой ж-а жалбырагы күбүлмө токой, Эльбурстун түн. капталдарын нымдуу жазы жалбырактуу суб­тропик токою ээлейт. Оазисте дыйканчылык, көчмөн чарбачылык өнүккөн. Нефтиге бай, таш көмүр, темир, жез, графит, күкүрт ж. б. кендер да бар.

Ад.: Физическая география материков и океанов. М., 1988; Петров М. П. Иран. Физико-географический очерк. М.,1955.

Э. Н. Султаналиев.