ИСЛАНДИЯ

ИСЛА́НДИЯ , И с л а н д и я Р е с п у б л и к а­с ы – Атлантика океанынын түн. бөлүгүндө жай гашкан И сл андия а-ндагы мамл ек ет .

Түндүгүнөн Гренланд, чыгышынан Норвег деңиз­дери м-н чулганып, батышындагы Дания кысы­гы И-ны Гренландиядан бөлүп турат. Аянты 103 миң км². Калкы 312,9 миң (2007). Борбо- ру – Рейкьявик ш. Расмий тили – исланд тили. Акча бирдиги – И. кронасы. Адм.-айм. жактан 23 облуска (сислага) бөлүнүп, алар И. статисти­касында 8 регионго биригет (к. таблицаны).

Мамлекеттик түзүлүшү

. И. – унитардык мам­лекет. Башкаруу формасы – парламенттик респ. Азыркы конституциясы 1944-ж. 17-июндан күчүндө. Мамлекет башчысы – президент (35 жаштан жогору И. жараны төрт жылдык мөөнөткө шайлана алат). Анын бийлиги бир кыйла чектелген. И. өкмөтү башында премьер­министр турган министрлер кабинетинен турат.
Өкмөт парламент (альтинг) алдында жоопкер, бирок министрлерди президент дайындайт ж-а кызматтан кетирет. Мыйзам чыгаруу бийлиги 63 депутаттан турган альтингге таандык. Ал 1991-ж. чейин жогорку ж-а төмөнкү палатадан турган, учурда бир гана палаталуу. Конститу­цияга толуктоолор ж-а өзгөртүүлөр парламент аркылуу киргизилет. Саясий партиялары: Көз каранды эместик партиясы, Прогрессивдүү пар­тия, Либералдык партия, Социал-демокр. альянс, Жашылдар ж-а солчулдар альянсы.
И. – БУУнун (1946), НАТОнун (1949), Европа Советинин (1950), Түн. Советтин (1952) ЕККУ-нун (1973), Экон. кызматташуу ж-а өнүгүү уюму­нун (1961), Европа эркин соода ассоциациясы­нын (1970), ЭВФтин (1945), Эл аралык рекон­струкция ж-а өнүгүү банкынын (1945), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1995) мүчөсү.

Табияты

. Аралдын рельефинде базальт м-н капталган жанартоо платолору (бийикт. 400– 800 м) басымдуу; платолордо көп сандаган жа­нартоолор (Гекла, Лаки, Аскья ж. б.) жайгаш­кан. Түн.-батыш, түн. ж-а чыгыш жээктери ас­калуу, булуң-буйткалуу – фьорддуу; аралдуу түш.-батыш ж-а түш. жээктери – кумдуу, жа­йык. Жер титирөө тез-тез болуп турат; 200дөй жанартоо бар, анын 26сы – аракеттеги жанар­тоо, эң активдүүсү – Гекла. Ысык булактар –

Түштүк Исландиянын ландшафты.

гейзерлер (250дөн ашык) бар. И-нын эң бийик жери – 2119 м (Хваннадальсхнукюр чокусу). Климаты субарктикалык деңиздик. Январдын орт. темп-расы жээктеринде 0°С, тоолордо 10°Сге чейин, июлдуку жээктерде 11°Сден тоолордо 0°Сге чейин. Жылдык жаан-чачыны 500–2000 мм, мөңгү жаткан жерлерде 4000 ммге чейин. Мөң-

Борбордук жанартоо платосунан аккан дарыя.

гүлөрүнүн жалпы аянты 11,8 миң км² (ириле­ри – Ватнайёкюдль, Лаунгйёкюдль, Хофсиё- кюдль). Мөңгүлөрдөн башталган дарыяларда бо­соголор м-н шаркыратмалар көп; гидроэнергияга бай. Көлдөр көп. Тоо тундра, чым көңдүү саз,

Хвитау дарыясындагы Подльфосс шаркыратмасы.

Субарктика шалбаасы.

кылкандуу шалбаа өсүмдүктөрү, кайың токою­нун чакан массивдери (аймагынын 0,02%ин) ээлейт; көп жеринде өсүмдүк өспөйт. Жээк суу­лары балыкка бай. И-да 85 аймак коргоого алынган (өлкөнүн аянтынын 12%), андагы Тин­гведлир улуттук паркы Бүткүл дүйнөлүк мурас­тын тизмесине кирген.

Калкынын

93%тен ашыгы исланддар; калган­дарын негизинен 1990–2006-ж. Борб. ж-а Чы­гыш Европадан (поляктар, латыштар, эстондор, мурдагы Югославия өлкөлөрүнөн келгендер), о. эле Чыгыш ж-а Түш.-Чыгыш Азиядан (филип­пиндер, тайвандыктар) келгендер. Бала төрөлүү б-ча Европада Ирландиядан кийин 2-орунда (1000 кишиге 14,3 бала), өлүм-житим аз (1000 кишиге 6,2 адам). И. Европадагы жаш куракта­гы калкы басымдуу өлкө; орт. жашы 35,9 жаш (2005). 15 жашка чейинки балдар калктын 21,8%ин, 65 жаш ж-а андан кары курактагы­лар 11,7%ин (европ. орт. көрсөткүчтөн кыйла төмөн), эмгек курагындагылар (15–64) 66,5%ин түзөт. Калктын жашынын күтүлгөн орт. узак­тыгы 80,7 жаш (эркектердики 79,2, аялдардыкы 83,1 жаш). Калктын орт. жыштыгы: 1 км жер­ге 3,1 киши. Калктын 4/ ү шаарда, анын 1/ инен

ашыгы борб. агломерацияда жашайт. Экон. ак­тивдүү калктын 71,8%и тейлөө чөйрөсүндө, 18,7%и ө. ж-нда, курулушта, электр ж-а жы­луулук м-н камсыз кылууда, 6,1%и балык кармоодо ж-а аны иштеп чыгарууда, 3,4%и а.

Рейкьявик – Исландиянын борбору ж-а негизги порту.

Акюрейри шаарынын көрүнүшү.

ч-нда эмгектенет. Ири шаарлары: Рейкьявик (калкы 117 миң; 2008), Коупавогюр (28,5 миң), Хабнарфьордюр (25 миң), Гардабайр (9,7 миң), Сельтьяднарнес (4,4 миң), Акюрейри (16,7 миң), Кеблавик (8,3 миң), Сельфосс (6,4 миң) ж. б.

Тарыхы

. И-нын аймагында адам (негизинен норвегиялык колониячылар) 870-жылдан жа­шай баштаган. Исланддар 875-ж. Гренландия­ны ачып, 982-ж. аралга түшүшкөн, 1000-ж. чен­де Түн. Америкага жеткен. 1000-ж. И. элдик чогулушу – альтинг христиан динин кабыл ал­ган. Ак сөөктөрдүн ич ара чыр-чатагынан пай­даланып, 1262–64-ж. И-ны Норвегия королу ба­сып алган. 1380-ж. И. (Норвегия м-н бирге) Да­ния униясына, 1397-жылдан Кальмар униясы­на кирүүгө аргасыз болгон. Норвегия королдук статустан ажырагандан кийин (1537), И-ны Да­ния өкмөтү башкарган. 1814-ж. И. Дания мо­нархиясынын курамына киргизилген. И-да 19- к-дын 20–30-жылдарында алгачкы майда ө. ж. ишканалары курулган. И. интеллигенциясы улуттук-боштондук кыймылына жетекчилик кылган. Кыймылдын күчөшүнөн улам Дания 1874-ж. И-га ички иштери жагынан чектелген (1903-ж. кеңейтилген) автономия берген. 1896-ж. И-нын биринчи профсоюзу, 1893-ж. алгачкы сая­сий партиясы (Көз карандысыздык партиясы) негизделген. 1918-ж. 30-ноябрда Дания м-н И- 5 2 нын жекече униясы ж-дө келишим түзүлүп, Да­ния королу башкарган королдук болуп, И-нын бейтараптыгы жарыяланган. 1920-ж. 18-майда И-нын конститу циясы кабыл алынган. 2- дүйнөлүк согушта (1939–45) И-га англ. аскер­лер (1940, май) түшүрүлүп, 1941-ж. «И-ны со­гуш убагында коргоо» ж-дө АКШ өкмөтү м-н түзүлгөн келишимге ылайык амер. аскерлер м-н алмаштырылган. 1943-ж. декабрда Дания-Ис­ландия униясынын мөөнөтү аяктаган. 1944-ж. 20–23-майда өткөрүлгөн референдумда И. кал­кы унияны бузуу ж-а респ-нын жарыяланышы үчүн добуш берип, 16-июнда альтинг жаңы кон­ституция кабыл алган ж-а 17-июнда И-ны рес­публика деп жарыялаган. И. Маршаллдын пла­нына (1948), НАТОго (1949) кирген. 1970–90- жылдарда оңчул центристтик ж-а солчул цент­ристтик өкмөттөр бири бирин алмаштырып тур­ган. 1978–79-ж. О. Йоуханнесондун солчул цен­тристтик өкмөтү (Прогрессчил партия, Элдик союз, Эркин ойлоочулар ж-а солчулдар союзу)

улуттук экономиканы өнүктүрүү, калктын тур­мушун жакшыртуу багытында бир топ чаралар­ды жүзөгө ашырган. 2003-ж. парламенттик шайлоонун жыйынты­гы б-ча Көз каранды эместик партиясы м-н Со­циал-демокр. альянс партиясы Гейра Хаард же­тектеген коалициялык өкмөт түзүлгөн. 2006-ж. АКШ ж-а И. Кеблавиктеги амер. согуштук ба­заны И. өкмөтүнө өткөрүп берүү ж-дөгү макул­дашууга кол коюшкан.

Экономикасы

. И. – дүйнөдөгү эң өнүккөн өлкө­лөрдүн бири. ИДПнин өлчөмү 11,89 млрд дол­лар (2007), аны киши башына бөлүштүргөндө 39,4 миң доллардан туура келет. Экономикасы­нын негизин балык кармоо ж-а андан азык даярдоо, электр-энергетика ж-а анын базасын­да өнүп чыккан энергия сыйымдуу алюминий өндүрүшү, о. эле тейлөө чөйрөсү (негизинен чет элдик туризм, финансы сектору) түзөт. ИДПде­ги тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү 69%, ө. ж. м-н ку­рулуштуку 24,7%, а. ч. м-н балыкчылыктыкы 6,2% (2005).
Ө. ж-нын башкы тармактарынын бири – энер­гетика ж-а жылуулук м-н камсыз кылуу (ИДП-нин 3,6%и). И. «шаркыратмалар ж-а гейзерлер өлкөсү» болгондуктан, гидро­ж-а геотермалдык энергия ресурстарына кыйла бай. Калыбына келүүчү энергия (ККЭ) булагынын негизинде уникалдуу энергетика системасы түзүлгөн. Жы­луулук-энергетика балансында ККЭнин үлүшү 72% (анын 17%и гидроэнергия, 55%и геотер­малдык энергия); энергия ресурсуна болгон мук­таждыгынын 28%ин импорттун эсебинен толук­тайт. 2006-ж. 8,68 млрд кВт.с электр энергия­сы өндүрүлгөн, анын 80,8%и ГЭСке, 19,1%и гео­термалдык электр станцияларга (ГеоЖЭС) туу­ра келет. Өлкөдө кубаттуу­лугу 210 МВтга жеткен 5 ГеоЖЭС иштейт. Геотер­малдык суулары негизинен шаарларды жылуулук м-н камсыз кылууда (а. и. үй жылытуу, тротуардагы кар­музду кетирүү), сүзүү бас­сейндерин толтурууда, кү­нө с к ана чарбал арында ж. б. пайдал анылат. И . электр энергиясын киши башына бө л үшт үргө ндө (29,3 миң кВт.с) дүйнөдө 1- орунда турат. Келечекте өлкөнүн экономикасын ка­лыбына келүүчү энергия бу­лактарына (а. и. суутек оту­нуна) толук өткөрүү кара­лууда. Иштеп чыгуу ө. ж. И ДПни н 12% и н т үзө т . Алюминий ө. ж. – өлкөдөгү маанилүү тармак; ал И-нын электр энергиясынын 51%ин пайдаланат, про­дукциясы негизинен экспортко чыгарылат. Кара металлургия ферросилиций өндүрөт. Экономи­касынын маанилүү сектору – балык кармоо (ИДПнин 4,8%и) ж-а аны кайра иштетип чыга­руу (2%). И. – балык кармоо ж-а анын продук­циясын экспорттоо б-ча дүйнөдөгү алдыңкы өлкөлөрдүн бири. 2006-ж. 1,4 млн т балык ж-а балык продуктулары кармалган, анын ²/ ден ашыгы путассу, мойва, треска, сельдь ж. б. Ба­лык уулоочу 1692 кемеси бар. Ири порттору: Нескёйпстадюр, Вестманнаэйяр, Эскифьордюр, Гриндавик, Рейкьявик ж. б. Балыкты кайра иштетүүчү ишканалары – балык комбинатта­ры, муздаткычтар, консерва з-ддору ж. б. деңиз жээктей жайгашкан. Продукциясынын басым­дуу бөлүгү (тоңдурулган балык филеси, туздал­ган ж-а кургатылган балык, балык уну ж-а майы) экспорттолот. Балык ө. ж-нын муктаж­дыгын канааттандырууга багытталган кеме ку­руу ж-а аны ремонттоо ө. ж., деңиз продукту­ларын кармоо ж-а кайра иштетүүчү, жогорку технологиядагы жабдуу (деңиз толкунунда так иштөөчү тараза ж. б.) чыгаруучу з-ддор бар.

«Nesjaveltir» геотермалдык электр станциясы.

Исландия акчасы.

Негизги борборлору: Рейкьявик, Акюрейри, Иса­фьордюр.
ИДПнин 1,4%ин а. ч. түзөт. Эт, сүт продукту­ларына, жумурткага, о. эле жашылчага болгон ички муктаждыгын өзү канааттандырып, бир бөлүгүн Гренландия м-н Фарер а-на сатат. Эт­жүн багытындагы кой ж-а сүт багытындагы мал чарбасы өнүккөн. 2006-ж. 455,7 миң кой, 68,7 миң уй, 75,6 миң жылкы (исланд мукур жыл­кысы; туризмде кеңири пайдаланылат), 166,2 миң үй кушу болгон. А. ч-га жарактуу жери өлкөнүн аймагынын 22%ин ээлейт (2,2 млн га); айдоо жерлери негизинен тоют өсүмдүктөрүн (чөп, арпа, картөшкө, тоют чамгыры) өстүрүүгө эле шалбаа ж-а жайыт катары пайдаланылат. Күнөскана чарбасы өнүгүүдө; жылуу булактар­дын суусу м-н ысытылган күнөсканаларда жа­шылча, гүл ж. б. өстүрүлөт. 2005-ж. 9,73 миң т дан эгин, 7,25 миң т картөшкө, 1,51 миң т по­мидор, 1,5 миң т бадыраң, 0,42 миң т сабиз, 0,39 миң т капуста жыйналган.
Чет элдик туризм (негизинен экол.) өнүгүүдө. Туристтерди негизинен аралдын өзгөчө ланд­шафты (катып калган жанартоо лавалары «ай пейзажын» элестетет), тоолору ж-а фьорддору, жанартоолору ж-а гейзерлери, шаркыратмала­ры, ачык асман астындагы термалдык суу бас­сейндери ж. б. өзүнө тартат. 2006-ж. И-га 422 миң турист (анын 25%и Скандинавия өлкөлөрү­нөн, 16%и Улуу Британиядан, 13%тен ашыгы АКШдан, 9%тен ашыгы Германиядан) келген.
Транспорттун негизги түрлөрү – деңиз, авто­мобиль ж-а аба жолдору. Т. ж. жок. Автомо-

Исландиядагы ферма.

биль жолунун уз. 13,1 миң км (2006). Өлкөдөгү 11 аэропорттун 4ү эл аралык аэропорт. Сырт­кы соодасынын көлөмү 10,07 млрд доллар (2005), анын 3,62 млрд доллары экспортко, 6,45 млрд доллары импортко таандык. Экспортко негизи­нен деңиз продуктулары (тоңдурулган балык филеси, жаңы кармалган, туздалган ж-а курга­тылган, тоңдурулган балык, балык уну ж-а майы, тоңдурулган креветка ж. б.), ө. ж. товарлары (негизинен алюминий, ферросили­ций), кеме, а. ч. продукциялары ж. б. чыгары­лып, импортко өндүрүштүк продукция, сырьё, ө. ж. курулуш үчүн продукция, транспорт кара­жаттарын (автомобиль, кеме), нефть продукту­ларын алат. Экспорттун 75%и, импорттун 65%и Европа Союзунун өлкөлөрүнө туура келет. Ири соода шериктери: Германия, АКШ, Нидерланд, Улуу Британия, Норвегия, Дания, Швеция, Япо­ния, Испания.

Маданияты

. И-да алгачкы мектеп Хоулар­дагы епископтордун резиденциясында уюшул­ган. 1784-ж. Скаульхолттогу мектеп Рейкьвик ш-на көчүрүлгөн. О. кылымдарда агартуучулук иштерин негизинен монастырлар жүргүзгөн. Учурдагы билим берүү системасы мектепке че­йинки тарбия (1994), милдеттүү окутуу (1995), толук орто билим (1996), ун-ттер (1997) ж-дөгү мыйзамдар м-н жөнгө салынат. Мектепке че­йинки тарбия үчүн акы төлөнөт. Бардык дең­гээлдеги окуу жайларында окутуу акысыз. Мамл. окуу жайлары басымдуу. Кесиптик би­лим берүү 10 жылдык мектептин базасында кесиптик окуу жайларында, төрт жылдык кол­ледждерде ж-а кесиптик мектептерде жүргүзү­лөт. Эң алгачкы колледж Рейкьявик ш-нда 1846-ж. негизделген.
Мамл. ЖОЖдору Хоулардагы ун-ттик кол­ледж (1882), Боргарнес ш-ндагы А. ч. ун-ти (1889; 2005-жылдан ун-т), Рейкьявиктеги Изил­дөө ун-ти (1911) – ири билим берүү ж-а илим борбору – 20дан ашуун ИИИлерди, а. и. Арни Магнуссон ин-тун (1972; байыркы И. ад-тын изилдейт, курамында Манускрипт музейи бар) камтыйт, Акюрейри ш-ндагы ун-т (1987) ж. б. Менчик ЖОЖдору: Боргарнес ш-ндагы ун-т (1918, 1988-жылдан ун-т), Рейкьявик ун-ти (1998), И. иск-во академиясы (1999) ж. б. Ил. мекемелери: И. илимдер ж-а ад-т академиясы (1918), И. изилдөө кеңеши (1994; деңиз, технол., а. ч., балык индустриясы, курулуш ИИИлерин бириктирет).
Рейкьявикте Улуттук ж-а ун-т китепканасы (1994), шаардык (1993) китепкана, Улуттук архив (1882), Улуттук музей (1863), улуттук галерея (1884) Хусавик ш-нда Каттер музейи ж. б. бар.
Күн сайын 5, апта сайын 5 гезит чыгарылат (2007), а. и. «Моргунбладид» (1913-ж. негиздел­ген), Дагбладид-вишир, «Фреттабладид» (2003) ж. б. бар. Мамл., менчик телеканалдар, бир нече коммерциялык ж-а спутниктик каналдар, ра­дио берүүлөр иш жүргүзөт. Мамл. радиостанция 1930-жылдан, улуттук телекөрсөтүү 1966-жыл­дан иштейт.
Байыркы Скандинавия фольклорунун сал­тында өнүккөн И-нын адабий мурастары 13-к­дан белгилүү. Айрыкча алардын сагалары (баа­тырдык баяндар) дүйнөлүк ад-тка зор салым кошкон (мис., «Ньял жөнүндө сага», «Эгил жө-

И. Стефаунссон. «Жайкы түн». 1929. Улуттук гале­рея. Рейкьявик.

нүндө сага» ж. б.). Снорри Стурлусондун (1178– 1241) «Кенже Эдда» мифтик трактаты, Стурла Тордарсондун сагалары, Х. Пьетурссондун (1614–74) псальмалары» – И. ад-тынын мык­ты үлгүлөрүнөн. 18-к-да И. сөз өнөрүнө европ. ад-ттын күчтүү таасири тийген. 19-к. И. ад-тын­да кайра жандануу мезгили болгон. Бул учур­дун көрүнүктүү акындары: Й. Хальгримссон, Б. Тораренсен. 19-к-дын ортосунда биринчи ис­ланд романы (Й. Тородсен, «Кыз-жигит») ж-а исланд пьесасы (М. Йохумссон, «Скуга Свейди», 1864) пайда болуп, 20-к-да И. ад-тынын көрү­нүктүү өкүлү Хальдор Кильян Лакснесстин (1902–98) (Нобель сыйл. лауреаты, 1955), Гун­нар Гуннарсондун, кийинки авторлордон модер­нист Т. Вильхьяульмссондун, Э. Каурасондун, акын ж-а прозаик Э. М. Гвюдмундссондун чы­гармалары белгилүү.
Эзелки исланддар жер кепе өңдүү узун там­дарда жашаса, 19-к-да калай капталган, 2–3 ка­бат жыгач тамдар курула баштаган. 1920- жылдардан И. арх-расына азыркы форма, кон­струкция, композиция, ыңгайлуулук киргизи­лип, 4–5 кабат тамдар, ө. ж. курулуштары ку­рулган (арх. С. Гудмундссон, Г. Самуэльссон ж. б.). И. элине жыгачка оюу түшүрүү, сайма, тордоо өнөрү айрыкча мүнөздүү. И-да музыка эзелтен болгонун элдик эпостогу насаат ырлар айгинелеп турат. Христиан дини м-н кошо про­тестанттык хоралдар киргизилип, ырлар неги­зинен муз. аспапсыз эле аткарылган. Негизги муз. аспаптары – лангшпиль, скрипка. Профес­сионал музыка 19-к-дын акырынан калыптана баштаган. Ага негиз салуучулардын бири – улут­тук гимндин автору, комп. С. Свейнбьёрнссон. 20-к-да комп-лор чыг-лыгында азыркы муз. тех­никаны пайдаланып, фольклордук негизде улут­тук музыканы түзүүгө аракеттенишкен. Белгилүү комп-лору: П. Исоульфссон, Й. Лейфс, Й. Нор­даль ж. б. Й. Аусгейрссон биринчи исланд опе­расын («Трималык кыз», 1974) жазган. Рейкь­явикте Улуттук симф. оркестр (1950), Улуттук театр (1950), И. операсы (1950) ж-а муз. мектеп­тер бар. Эл аралык иск-во фестивалы өткөрүлүп турат (1970-жылдан).
И-нын байыркы сагаларында театр өнөрүнүн элементтери болгон. Алгачкы театр оюндарын (1720-жылдан) Скаульхольттогу латын мек­теби койгон. Ал 1799-ж. Рейкьявикке көчүрү­лүп, театр турмушунун жалгыз очогу болгон. Студенттер биринчи исланд драматургу С. Пье­турссондун комедияларын коюшкан. 1860-жыл­дарда борбордо театр ышкыбоздорунун ийрим­дери уюшулган. Профессионал театрдын калып­танышына жол ачкан туңгуч театр коому Рейкьявикте 1897-ж. түзүлгөн. Анын базасында 1950-ж. Рейкьявикте Улуттук театр ачылгандан кийин өнүгүүнүн жаңы доору башталган ж-а ошол күндөн Улуттук ж-а шаардык театрлардын сах­насында жыл сайын жаңы спектаклдер коюлуп турат.
Биринчи толук метраждуу кино 1919-ж. тар­тылган. 1930-жылдарда хроникалуу-даректүү ж-а кыска метраждуу фильмдерди агартуу жолго коюлган. Биринчи толук метраждуу көркөм фильми – «Мооно менен Гвендурдун жоруктары» (1923). Кийин тартылган фильмдердин арасы­нан Г. Акселдин «Кызыл мантия» (1967) филь­ми өзгөчөлөнүп турат. 1970-жылдарда мамле­кет кино өндүрүшүн камкордукка алгандан кино, кино өнөрү ургаал өнүгүүдө.

Ад.: Серебрянный Л. Р. Исландия: страна – люди хо­зяйство. М., 1974; Стеблин-Каменский М. И. Культура Исландии. М., 1984; Мир Саги. Становление литературы. Л., 1984. Деловая Исландия: Экономика и связи с Россией в 2001–2003 гг. М., 2003; Хьяульмарссон Й. Р. История Исландии. М., 2003; Исландия // Большая Российская энциклопедия. Т. 12. М., 2008. Н. Алымкулова, Ө. Бараталиев, А. Кубатова.