ЖЫНЫСТЫК ЖЕТИЛҮҮ

ЖЫНЫСТЫК ЖЕТИЛҮҮ , п у б е р т а т м е з­г и л и – организмдеги биологиялык жетилүү, башкача айтканда тукумдашууга жарамдуулук. Адамда жыныстык жетилүү аяк­таганда, көбөйүүгө жөндөмдүү (репродукция­лык) мезгил келет. Өмүрү кыска жаныбар эрте (бурамалар 30–35 күн жашап, 4–5 суткада), ал эми узак жашоочулар кечирээк жетилет. Жыныстык жетилүү ж. эркек балага караганда кызда эрте башталат. Акыркы жылдары бүткүл дүйнөдө балдардын жыныстык эрте жетилүүсү байкалууда. Мисалы, мурда кыздарда жыныс жетилүүсү 13–15 жашында башта­лып, 19–20 жашка чейин созулса, азыр 8–11 жашынан 19 жашка чейин созулат. Жыныс жетилүү баш­талганда организмде көп өзгөрүү болот. Кан та­мыр басымы жогорулап же төмөндөп, жүрөк со­гуусу тездеп, кээде аң-сезимде өзгөрүүлөр байка­лат. Жыныс жөнүндө аял ж-а эркектин жыныс гормон­дору (эстроген, андроген) пайда болуп, жыныс органдары ж-а анын белгилери өөрчүйт. Жыныстык жетилүү жыныстык экинчилик белгилердин пайда бо­лушу м-н байланыштуу. Бул мезгилде колтугу­на, жыныс мүчөсүнүн сыртына жүн чыгат, кыз­дарда 11–15 жашында эмчек бездери чоңоюп, этек кири келет. Жыныс жөнүндө дене пропорциясы убактылуу өзгөрүп, бут, кол узарып, эпсиз кый­мылдайт. Эркек балада булчуңдар бат өсөт. Ички органдар, скелет м-н булчуң системасына кара­ганда жүрөк бат чоңоёт, ошондуктан ал артерия­лык кан басымдын жогорулашына ж-а жүрөк­түн иштешинин кыйындашына себеп болушу ык­тымал. Ал кезде баш айланып, ооруйт, тез чар­чайт, өспүрүмдүн психикасы өзгөрүлөт. Ал эмо­циялык жактан туруксуз болуп, туталанат, эпсиз, олдоксон кыймылдайт. Ата-эне м-н му­галимдер организмдин өөрчүшүнүн өзгөчөлүгүн, жыныстык жетилүү мезгилин балага туура, кылдаттык м-н түшүндүрүп, камкордук кылуу керек.