ДЕШТ-И КЫПЧАК: нускалардын айырмасы

Кыргызстан Энциклопедия жана Терминология Борбору дан
Навигацияга өтүү Издөөгө өтүү
ВизуалдыкВикитекст
No edit summary
No edit summary
 
1 сап: 1 сап:
'''ДЕШТ-И КЫПЧА́К''' , К ы п ч а к  т а л а а с ы – 11–16-кылымдардын жазма булактарынан белгилүү бол­гон, ''Борбордук Азиянын'' түндүк-батышынан орун алган тарыхый-географиялык аймак. Түштүгүндө Аму- Дарыя м-н Сыр-Дарыянын төмөнкү алабынан баштап, түндүгү Урал тоолорунун жарымы, чы­гышында Батыш Алтай ж-а Иртыш өзөнүнүн эки өйүзү; батышы Дунайдын төмөнкү агымы­на чейинки жерлерди кучагына алган. Бул ата­лыш алгачкы ирет (1030) фарсы акыны На­сир-и Хосровдун дастанында эскерилет. Аймак­та башка калктар (огуз ж. б. тилдүү түрк уруу­лар, финн-угорлор ж. б.) жашаса да, кыпчак­тардын саясий ролунун өсүшүнөн улам фарсы тилинде Дешт-и Кыпчак деп аталган. Орус жылнаама­ларында бул аймак «половец талаасы», «куман талаасы» деген ат м-н да белгилүү. Моӊгол чабуу­лунан кийин деле бул аймак өзүнүн атын сак­тап, Урал (Жайык) суусунун чыгыш жак бөлүгү Ак Ордого карайт. Бул аймакта жашашкан уруулардын көбү кийинчерээк Орто Азия м-н Казакстан элдерин кураган түрк элдеринин кура­мына кирип, алардын этностук бөлүгүн түзгөн.  
'''ДЕШТ-И КЫПЧА́К''' (Кыпчак талаасы, [[фарси]] тилинде Dašt-i qipčāq; каз. Дешті Қыпшақ; баш. Дәште Ҡыпсаҡ; ) – [[Евразия]]да орун алган тарыхый-географиялык кеңири аймак. Негизи түрк-огуз (таш, даш), фарси, урду, армян тилдеринде (дашт, дешт, дәшт) «таштак талаа, кумдуу чөл» деген мааниде колдонулган. «Дешт-и-Кипчак» деген термин алгач фарсы акыны На­сир [[Хосров]]дун «Жыйнактар» (Диван, 1030) деген эмгегинде жолугат. Кийинки (11–16-к.) жазма булактарда мындай аталыш [[Борбордук Азия]]нын түндүк-батышынан тарта түштүгү [[Аму-Дарыя]] менен [[Сыр-Дарыя]]нын төмөнкү алабы, түндүгү [[Урал]] тоолоруна жете, чы­гышы Батыш [[Алтай]] жана [[Иртыш]] өзөнү, батышы [[Дунай]]дын төмөнкү агымы – азыркы [[Болгария]]га чейинки жерлерди камтыган. Булардан мурунку араб авторлору (мис., [[ал-Истахри]] 318/321–930/933) [[Волга]] (Итил) чейинки аймакты «Огуздар чөлү» («Мафазат ил-гуз»)  деп аташкан. Иртыш өзөнүнүн жээктерин мекендеп жүргөн [[кыпчактар]] XI кылымдын баш ченинде саясий күчкө ээ болуп, акырындык менен батышка жылып, 1030-жылдары [[Хорезм]], андан (XII к.) Дунай дарыясына жеткен. Бул аймак­та башка калктар (огуз ж. б. тилдүү түрк уруу­лар, финн-угорлор ж. б.) жашаса да, кыпчак­тардын саясий ролунун өсүшүнө байланыштуу Дешт-и Кыпчак деген аталыш сакталып калган. Орто кылымдардагы орус жазма маалыматтарында бул аймак «половец талаасы», «куман талаасы», ал эми европалыктарда «Кумания» деген аталыш менен белгилүү болгон. XIII кылымда [[Чыңгыз-хан]]дын империясынын курамына карап, мындай аталыш дээрлик XIX к. чейин колдонулган. Бул аймакта жашашкан уруулардын көбү кийинчерээк [[Орто Азия]] менен [[Казакстан]] элдерин кураган [[түрк]] элдеринин кура­мына кирип, алардын этностук бөлүгүн түзгөн. Дешт-и-Кипчактын географиялык абалы, саясий жана тарыхый өнүгүшүнө [[Бартольд]] В. В., Семёнов A. A., Гафуров Б. Г., Иванов П. П., Иванов М. С., Петрушевский И. П. сыяктуу ж.б. белгилүү окумуштуу-илимпоздор көңүл бурган.  


Ад.: ''Кудряшов К. В.'' Половецкая степь. М., 1948; ''Плетнева С. А.'' Половцы. М., 1990.  
Ад.: Заходер Б. Н. История восточного средневековья. М.,1944; Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии. М., 1958; Бартольд В. В. История турецко-монгольских народов.  Соч., т. V, М., 1968; Кляшторный С. Г., Султанов К. И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. Алма-Ата, 1992.  


''О. Каратаев.''  
''О. Каратаев.''  
[[Category: 3-том, 5-85 бб]]
[[Category: 3-том, 5-85 бб]]

05:04, 30 Июль (Теке) 2025 -га соңку нускасы

ДЕШТ-И КЫПЧА́К (Кыпчак талаасы, фарси тилинде Dašt-i qipčāq; каз. Дешті Қыпшақ; баш. Дәште Ҡыпсаҡ; ) – Евразияда орун алган тарыхый-географиялык кеңири аймак. Негизи түрк-огуз (таш, даш), фарси, урду, армян тилдеринде (дашт, дешт, дәшт) «таштак талаа, кумдуу чөл» деген мааниде колдонулган. «Дешт-и-Кипчак» деген термин алгач фарсы акыны На­сир Хосровдун «Жыйнактар» (Диван, 1030) деген эмгегинде жолугат. Кийинки (11–16-к.) жазма булактарда мындай аталыш Борбордук Азиянын түндүк-батышынан тарта түштүгү Аму-Дарыя менен Сыр-Дарыянын төмөнкү алабы, түндүгү Урал тоолоруна жете, чы­гышы Батыш Алтай жана Иртыш өзөнү, батышы Дунайдын төмөнкү агымы – азыркы Болгарияга чейинки жерлерди камтыган. Булардан мурунку араб авторлору (мис., ал-Истахри 318/321–930/933) Волга (Итил) чейинки аймакты «Огуздар чөлү» («Мафазат ил-гуз»)  деп аташкан. Иртыш өзөнүнүн жээктерин мекендеп жүргөн кыпчактар XI кылымдын баш ченинде саясий күчкө ээ болуп, акырындык менен батышка жылып, 1030-жылдары Хорезм, андан (XII к.) Дунай дарыясына жеткен. Бул аймак­та башка калктар (огуз ж. б. тилдүү түрк уруу­лар, финн-угорлор ж. б.) жашаса да, кыпчак­тардын саясий ролунун өсүшүнө байланыштуу Дешт-и Кыпчак деген аталыш сакталып калган. Орто кылымдардагы орус жазма маалыматтарында бул аймак «половец талаасы», «куман талаасы», ал эми европалыктарда «Кумания» деген аталыш менен белгилүү болгон. XIII кылымда Чыңгыз-хандын империясынын курамына карап, мындай аталыш дээрлик XIX к. чейин колдонулган. Бул аймакта жашашкан уруулардын көбү кийинчерээк Орто Азия менен Казакстан элдерин кураган түрк элдеринин кура­мына кирип, алардын этностук бөлүгүн түзгөн. Дешт-и-Кипчактын географиялык абалы, саясий жана тарыхый өнүгүшүнө Бартольд В. В., Семёнов A. A., Гафуров Б. Г., Иванов П. П., Иванов М. С., Петрушевский И. П. сыяктуу ж.б. белгилүү окумуштуу-илимпоздор көңүл бурган.

Ад.: Заходер Б. Н. История восточного средневековья. М.,1944; Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии. М., 1958; Бартольд В. В. История турецко-монгольских народов.  Соч., т. V, М., 1968; Кляшторный С. Г., Султанов К. И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. Алма-Ата, 1992.

О. Каратаев.

"http://212.24.105.57:9989/index.php?title=ДЕШТ-И_КЫПЧАК&oldid=29242" булагынан алынды