ИНГУШСТАН

ИНГУШСТАН , И н г у ш е т и я Р е с п у б л и­к а с ы Россиянын европа бөлүгүнүн түштүгүндө, Чоң Кавказдын түндүк капталында жайгашкан. Грузия менен чектешет. Түштүк федерация округуна кирет. Аянты 3,6 миң км². Калкы 492,7 миң (2007); негизинен ингуштар басымдуу (77,3%; 2002), ошондой эле чечендер (20%), орустар (1,2), бир аз санда түрктөр, грузиндер жашайт. Ингушстанда жа­шаган калктын көпчүлүгү ислам (мусулмандар) динин тутат. Калкынын орточо жыштыгы 1 км² жерге 131,3 киши. Борбору – Магас (2000-жыл­дан); Администрациялык-аймактык жактан 4 районго жана 4 шаар­га бөлүнөт. Шаар калкы 42,9%. Шаарлары: Наз­рань (1999-жылга чейин убактылуу администрациялык борбор), Малгобек, Кара-Булак. Түштүк федерация округу­на кирет. Мамлекеттик бийлигинин органдар систе­масы Ингуш Республикасынын 1994-жылы кабыл алынган конституциясы тарабынан аныкталат. Мамле­кет башчысы – президент (4 жылга шайланат). Табияты калктын жашоо тиричилигинде ың­гайлуу; топурак эрозиясынан жана булгануусу­нан экологиялык проблема пайда болууда. Январдын орточо температурасы –3...–10°С, июлдуку 21–23°С. Жылдык жаан-чачыны 1200 мм. Башкы дарыя­сы – Сунжа. Түздүктөрүнө кара, тоолоруна тоо­токой жана тоо шалба топурактары мүнөздүү. Жазы жалбырактуу (бук, эмен, чынар) токой басымдуу; андан жогору субальп жана альп өсүмдүктөрү өсөт. Нефть, газ, курулуш мате­риалдары жана өндүрүш үчүн сырьё (мармарлуу акиташ, кыш даярдалчу чопо, доломит, үлүл ташы), минералдуу суулар бар.

Тоо-шалбаа орто тоо ландшафты.

Ингуштар жөнүндө VII кылымдан эскерилет. IX кылымдын аягы XIII кылымдын башында Ингушстандын аймагы алан­дар мамлекетине кирген. 1810-жылы өз ыктыярла­ры менен Россия империясынын, 1921-жылдан Гори Автономиялык Советтик Социалисттик Республикасынын курамында болгон. 1924-жылы Ингуш автономиялык облус (РСФСРдин курамында) уюшулган. 1934-жылы Чечен автономиялык облусу менен кошулуп, Чечен-Ингуш автономиялык облусу түзүлгөн (1936-жылдан АССР). 1944-жылы Че­чен-Ингуш АССРи жоюлуп, чечендер күч менен чы­гарылган. 1958-жылы автономия республикасы статусу ка­лыбына келтирилген. 1991-жылы Ингушстан Чечен-Ингуш Республикасынын курамында болуп, 1992-жылы Ингуш Республикасы түзүлгөн. Региондук дүң продукциясынын көлөмү 4967,4 млн рублди түзөт; андагы өнөр жайдын үлүшү 16,1% (2001), аыйл чарбаныкы 4,3%. Өнөр жайдын негизги тармактары: отун (ири өндүрүшү «Ингушнефт­газпром»), электр-энергетика, тамак-аш (алкогол­дуу ичимдиктер, суу май, кондитер азыктары, ун), машина куруу жана металл иштетүү (аспап­тар, жол курулуш техникалары жана башкалар). Айыл чарбага жарактуу жери 168,0 миң га (жер фонду­сунун 46,7%), анын ичинен айдоо аянты 70,5 миң га (57,1%), анын 73,1%ын дан эгиндери, 13,7%ын тоют өсүмдүктөрү ээлейт. Ошондой эле жүгөрү, буудай, арпа, сулу, кант кызылчасы, күн карама, кар­төшкө айдалат. Жүзүмчүлүк, бакчылык өнүк­көн. Бодо мал, кой (уяң жүндүү), чочко асы­ралат. Темир жолунун узундугу 39 км, автомобилдики 955,2 км (анын ичинен асфальтталганы 418,5 км). Респ­убликанын аймагы аркылуу Түндүк-Кавказ темир жолунун бир тармагы жана Ростов – Баку автомобиль жолу өтөт. Магас жана Ингушетия аэропорттору бар.
Республикада 109 жалпы билим берүүчү (анын ичинен 7 баш­талгыч) жана атайын орто окуу жайлары, 3 жогорку окуу жайы (анын ичинен 2 мамлекеттик университет филиалдары менен), 4 театр, филармония, 5 музей (анын ичинен Мамлекеттик көркөм сүрөт Кара-Булакта; край таануу Назранда), китеп­каналар бар.

Ад.: Ингушетия // Большая Российская Энцикло­педия. Т. 11. М., 2004.

К. Аттокурова.