ГЛЯЦИОЛОГИЯ

ГЛЯЦИОЛО́ГИЯ (лат. glacies – муз ж-а ...логия) – жер үстүндөгү табигый муздар (мөӊгү, муздук, кар катмары, суу муздары, тоӊ ж. б.) ж-дөгү илим. Г. муздардын режимин ж-а өнүгүү динамикасын, айлана-чөйрө м-н болгон катнашын, жер бетинин өзгөрүүсүндөгү ролун, ошону м-н бирге кар-муз ресурсун, кар-муз системасынын айлана-чөйрө м-н зат алмашуусун, өзгөрүү кыймылын, азайып-көбөйүшүн, тоо мөӊгүлөрү м-н уюлдук муздуктардын өзгөчөлүктөрүн, планетанын геол. тарыхында муздуктардын ордун изилдейт. Ал өзүнүн теор. ж-а практикалык маселелерин чечүүдө климатология, гидрология, геоморфология, физ. география, механика, физика ж-а математика илимдеринин методдорун кеӊири колдонот. Г. изилдей турган бирдиктүү объект гляциосфера (атмосфера, гидросфера ж-а литосферадагы катуу түрдөгү суу) деп аталат. Г-нын негизги милдеттерин аныктоодо илимпоздордун арасында эки түрдүү көз караш бар. Изилдөөчүлөрдүн бир тобу (С. В. Калесник, М. В. Тронов ж. б.) Г-нын милдети мөӊгүлөрдү гана изилдөө десе, экинчи тобу (П. А. Шумский, Г. Д. Рихтер, И. С. Щукин ж. б.) аны табиятта кезигүүчү бардык муздар, б. а. атм-радагы (суу үстүнө тоӊгон муз ж. б.) ж-а литосферадагы (кар катмары, мөӊгү, жер алдындагы муз ж. б.) муздар ж-дөгү илим деп эсептейт. Бирок, кийинки изилдөөлөр көрсөткөндөй, Г-нын негизги изилдей турган объектиси – тоо мөӊгүлөрү, уюл муздуктары ж-а кар көчкүлөр. Жер бетиндеги муздардын 99% ушуларда топтолгон. Кырг-ндын мөӊгүлөрү ж-дөгү маалыматтар 1-жолу 19-к-дын орто ченинде П. П. Семёнов-Тян-Шанскийдин изилдөөлөрүнүн натыйжасында алынган. Кырг-нда 7743 мөӊгү бар, жалпы аянты 8381 км² (эӊ чоӊ Түш. Эӊилчек мөӊгүсүнүн уз. 58,9 км, туурасы 2–3 км, аянты 613,2 км², орт. калыӊдыгы 300–400 м), аларда 70 млрд м³ суу топтолгон. Кырг-ндын аймагында ири Г-лык изилдөөлөр С. В. Калесниктин жетекчилиги м-н 2-Эл аралык уюлдук жыл мезгилинде (1930–32) башталып, Кыргыз ССР ИАнын Теӊир-Тоо бийик тоолуу станциясы уюштурулган (1948) ж-а ал Эл аралык геофиз. жылдын станцияларынын катарына кирген учурдан (1957–58) өнүктү. Г-лык изилдөөлөр Г. А. Авсюктун, Р. Д. Забировдун ысымдары м-н байланыштуу. О. эле ил.-из. иштерине А. Н. Диких, А. О. Осмонов, Е. К. Баков, Р. А. Усубалиев салымын кошкон. Кыргыз гляциологдору эрүүнүн гидрометеорол. шарттарын, мөӊгүлөрдүн калыӊдыгын, жылышынын ылдамдыгын, темп-ралык режимин, жылуулук ж-а ным балансын изилдеген. Бул эмгектердин натыйжасында мөӊгүлөрдүн жалпы каталогу түзүлгөн. Анда Кырг-ндын мөӊгүлөрүнүн морфологиясы ж-дө маалыматтар, корутунду мүнөздөмөлөр камтылган.
Ад.: Калесник С. В. Очерки гляциологии. М., 1963; Тронов М. В. Ледники и климат. Л., 1966; Богородский В. Оледенение Заилийского Алатау. М., 1969; Котляков В. Снежный покров Земли и ледники. Л., 1968; Максимов Е. В., Осмонов А. О. Особенности современного оледенения и динамики ледников Киргизского Ала-Тоо. Б., 1995.
А. Осмонов.