ГОЛОГРАФИЯ

ГОЛОГРА́ФИЯ ( гр. holos – толук, бардыгы ж-а ...графия) – толкундардын дифракция ж-а интерференция кубулуштарынын негизинде заттардын сүрөттөлүшүн алуу ыкмасы. Бул жаӊы ыкманы англ. окумуштуу Д. Габор сунуш кылган (1948). 1962-ж. амер. окумуштуулар Э. Лэйтс ж-а Ю. Упатниекс лазер нурунун жардамы м-н 1-жолу сапаттуу голограмманы жазышкан. 1962-ж. орус окумуштуусу Ю. Н. Денисюк үч өлчөмдүү (көлөмдүү) голограмма жазуу ыкмасын сунуш кылды. 1969-ж. амер. окумуштуу С. Бентон кубулма голограмманы «жылчыктуу схема» м-н жазды. Бентондун кубулма голограммасын Денисюктун голограммасы сыяктуу эле ак жарык м-н көрүүгө болот. Бирок мындай голограмманы жазуу схемасына ичке жылчыктын экрандан кириши, голограмманы жазуу убактысын 100–1000 эсеге узартты ж-а аппаратураны татаалдандырган. Ошондуктан, голограмманын кубулмалуулугун сактап, жылчыктуу экрандан кутулуу керек эле. Бул проблема өткөн кылымдын 80-ж-на чейин чечилбеди. Кыргыз окумуштуусу А. Марипов 1986-ж. кубулма голограмманы жазуунун «жылчыксыз схемасын» сунуш кылып, теориясын жазды. Бул схемада голограмманы жазуу экспозициясы 100–1000 эсеге азайды. Кийинки изилдөөлөр, мындай голограмма кубулма касиетке гана эмес, бир эле учурда жогоруда аталган Лэйтстин, Денисюктун ж-а Бентондун голограммаларынын касиеттерине да ээ экендигин аныктады. Г-лык ыкмада фотопластинкага түшкөн ж-а заттан чагылган когеренттүү эки толкундун интерференциясы жазылат (1-сүрөт).

Бул интерферограммалык тилкелерде нерсенин ар бир чекитинен чагылган толкундардын амплитудасы ж-а фазасы (аралыгы), б. а. толкун фронту ж-дө маалыматтар сакталат. Фотографияда жарык толкунун амплитудасы жазылат. Ар кандай фотографиялык материалдын жарыктын ургаалдуулугун (интенсивдүүлүгүн) сезишине карабастан, толкун фазасын жазууга болот. Толкун фазасы анын фронтунун түзүлүшүн мүнөздөйт. Ал үчүн интерференция кубулушу пайдаланылат. Эгерде таяныч толкунду A 􀀋x, y􀀌A exp􀀋i 􀀋x, y􀀌􀀌1 􀀠0 􀀐􀁍1 􀁯 , ал эми заттан чагылган толкунду a􀀋x, y􀀌a exp􀀋i 􀀋x, y􀀌􀀌0 2 􀀠􀀐􀁍 􀁯 деп алсак (мында 0 0 A , a – амплитудалар, 1 2 􀁍, 􀁍– фазалар), фотопластинкага жазылган интерференциянын ургаалдуулугу (интенсивдүүлүгү): 􀀠 􀀎 􀁯􀁯 I x y 􀀠A 􀀎a 􀀎A1 a A a 2 0 2 ( , ) 0 2 0 ( , ) 0 ( , ). cos( 1 2 ) 2 0 2 􀀠A0 􀀎a 􀀎A x y a x y 􀁍􀀐􀁍 м-н туюнтулат. Бул теӊдеме Г. теӊдемеси деп аталат ж-а интерференциянын жардамы м-н толкун амплитудалары ж-а фазалары ж-дөгү информацияны камтыйт. Мындай информацияны жазыш үчүн бир миллиметрде 2000–5000 сызыкты ажыратууда жөндөмдүү өзгөчө фотоматериал керек. Ушундай интерферограммалар жазылган фотопластинкалар тиешелүү өӊүнө чыгарыч ж-а бекемдегич м-н иштетилгенден кийин голограмма деп аталат. Эгерде голограммага 1 􀁯 A толкуну м-н жарык берилсе, голограмма артында 􀁯a толкуну пайда болот ж-а Б байкоочу голограмманын алдында мурдагы зат турган орунда заттын жалган З􀁣сүрөттөлүшүн көрөт (2-сүрөт).

Бул голограмманын негизги касиети деп аталат. Ал эми голограммага арт жагынан каршы багытка ошол эле таяныч 1 􀁯 A толкуну м-н жарык түшсө, байкоочу голограмма м-н өзүнүн ортосунда пайда болгон заттын чыныгы сүрөттөлүшүн көрөт. Байкоочу көргөн жалган сүрөттөлүш заттан эч айырмасы жок экендигине, ал эми чыныгы сүрөттөлүштө заттын дөмпөк жери чуӊкур, тескерисинче, чуӊкур жери дөмпөк болуп көрүнөрүнө күбө болот (3-сүрөт).

Байкоочу мейкиндиктеги өз абалын өзгөртүп, затты ар тараптан көрүп, анын артында турган башка буюмдарды да көрө алат. Бул кубулуш оптикалык параллакс деп аталат. Колдонулуучу толкун түрүнө жараша Г. төмөндөгүдөй бөлүнөт: оптикалык Г. (жарык толкуну үчүн), радиоголография (радиотолкундарда), акустикалык Г. (үн толкундарында), рентген ж-а гамма толкундары колдонулса – рентген ж-а гамма Г-сы деп аталат. Оптикалык Г. алынган сүрөттөлүштөрдүн көрүнүшүнө ж-а кооздугуна жараша көркөм ж-а кубулма Г-га бөлүнөт. Информацияларды сактоо, аларды ташуу ж-а кайра иштетүү проблемаларынын жаӊы формасын Г. кубулушу аркылуу чечилишин А. Акаев негиздеген. Ал багыт жаӊы ил. багыт катары 1-жолу Кырг-нда иштелип чыккан. Азыр Г-нын түрлөрү паспортто, күбөлүктө, акчада, кредиттик карточкада сактык белги катары, жалпысынан информациялык технология, иск-во, илим, техника ж. б. тармактарда кеӊири колдонулууда.
Ад.: Кольер Р., Беркхарт К., Лин Л. Оптическая голография/Пер. с англ. М., 1973; Денисюк Ю. Н. Принципы голографии. Л., 1978; Maripov A. Theory of the slitless Rainbow Holography and the Talbof effect in Holography. J. Optics (Parig), 1995, v. 26, pp. 202–208. Aкаев A. A., Maйоров С. А. Когерентные оптические вычислительные машины. Л., 1977; Оптические методы обработки информации: Учебник для ВУЗов. М., 1983; Akaev A. A., Gurevich Б. В. Zhumakliev K. M. Holographic memory. New York, 1998.
А. Марипов, Т. Бекболотов.