БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ

БИРИККЕН АРАБ ЭМИРЛИКТЕРИ (Аль-Амират аль-Арабия аль-Муттахида, БАЭ) – Батыш Азиядагы мамлекет, Араб ж. а-нын түн.-чыгышында жайгашкан өлкө. Түндүгүнөн Катар, түштүгүнөн, түш.-батышынан ж-а түш.-чыгышынан Оман м-н чектешет. Түндүгүн Перс булуӊу, чыгышын Оман булуӊу чулгап жатат. Аянты БУУнун маалыматы б-ча 83,6 миӊ км² (БАЭнын кургактыктагы чек арасы чөл аркылуу өтүп, так эмес). Калкы 10,3 млн (2020). Борбору – Абу-Даби ш. Расмий тили – араб тили, перс тилинде да сүйлөшөт. Акча бирдиги – дирхам.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
. БАЭ – курамы 7 эмирликтен (Абу-Даби, Дубай, Шаржа, Ажман, Уммэль-Кайвайн, Эль-Фужайра, Рас-эль-Хайма) турган федерациялык мамлекет (эмирликтер бардыгы теӊ абсолюттук монархиялар болуп саналат). Конституциясы 1971-ж. кабыл алынган. Башкаруу формасы – конституциялык монархия. Мамлекет башчысы – Федералдык улуттук кеӊеш тарабынан эмирликтердин монархтарынын ичинен 5 жылга шайланган президент. Аткаруу бийлигинин органы – премьер-министр жетектеген өкмөт (кабинет). Саясий партиялары жок.

Табияты.

Аймагынын көпчүлүк бөлүгү ойдуӊдуу түздүктөр, чыгышын тоолор (бийикт. 1127 мге чейин), батышын таштуу чөл ээлейт. Климаты кургак, тропиктен субтропикке өтмө. Айлык орт. темп-расы 20°Сден 35°Сге (макс. 50°Сге жетет) чейин. Жылдык жаан-чачыны 100 мм, тоолорунда 300–400 мм. Туруктуу дарыясы жок. Аянтынын көп бөлүгүн шор жер ж-а кумдуу чөл ээлейт. Оазистеринде сейрек курма пальмасы, акация, тамарисктер өсөт.

Калкы.

Негизинен арабдар (90%тен ашык), о. эле перс, белуж ж. б. улут өкүлдөрү да жашайт. Ислам динин (58%; мусулман сүнөттөр) тутат. Калкынын 27% христиан дининде, друздар сектасы бар. Шаар калкы 84%. Ири шаарлары: Абу-Даби, Дубай, Шаржа.

Абу-Даби шаары, мусулман салттары сакталып,
жаӊыча курулган имараттар.

==Тарыхы. ==
Байыркы мезгилдерден жаӊы мезгилдин башталышына чейин БАЭ жайгашкан аймактар (княздыктар) Омандын бөлүгү болгон. Б. з. ч. 6-к-да Ахемениддер мамлекетинин бийлиги астына өткөн. 3–6-к-да Сасаниддер мамлекетинин, 7-к-дан Араб халифатынын курамына кирген; ислам дини таркаган. 13-к-да БАЭнин аймагы Хулагуиддердин баскынчылыгына дуушар болгон. 16-к-дын башы – 17-к-дын ортосунда айрым бөлүктөрүн португалиялыктар ээлешкен. 18-к-дан Перс булуӊунда соода жүргүзүүнү көзөмөлгө алууга аракеттенген британдык Ост-Инд компаниясы м-н жерг. арабдардын (англичандар аларды каракчылар деп аташкан) ортосунда узакка созулган чатактар башталган. Ушундан улам княздыктардын айрымдарын англичандар «Каракчылар жээги» деп аташкан. 19-к-дын башында Ост-Инд компаниясы каракчылар м-н күрөшүү шылтоосу м-н бир катар согуштук экспедицияларды уюштуруп, 1820-ж. 7 араб княздыгынын эмирлери м-н шейхтерин (башкаруучуларды) келишимге кол коюуга мажбурлап, байыркы Оман үч бөлүккө – Оман имамдыгы, Маскат султандыгы ж-а «Каракчылар жээгине» бөлүнгөн. Ост-Инд компаниясы м-н жерг. башкаруучулардын ортосунда кол коюлган жаӊы келишимдер (1835, 1839, 1853, 1892) бул аймакта англ. протектораттын орношуна алып келген. 1835-жылдан англ. колониячылар аны Oman Trucial [кырг. – Оман келишими (ОК)] деп аташкан. ОКга кирген княздыктардын аймагында британдык согуш базалары (Шаржа княздыгында) түзүлгөн. 20-к-дын 20-ж-нда бир нече княздыкта англичандарга каршы кыймылдар күч алган. Улуу Британиянын лейбористтик өкмөтүнүн Перс булуӊундагы райондордон өз аскерлерин 1971-жылдын аягына карата толук алып чыгып кетүү ж-дөгү билдирүүсүнөн кийин, ОКга кирген княздыктар араб княздыктарынын федерациясын түзүү ж-дөгү макулдашууга кол коюшкан. 1971-ж. 2-декабрда көз каранды эмес БАЭнын түзүлгөндүгү жарыяланган.
1990–91-жылдары Кувейт кризиси мезгилинде БАЭ Ирак м-н дипл. мамилесин үзүп, (1998-ж. калыбына келтирилген), АКШ башында турган Иракка каршы коалицияга катышып, Кувейт бошотулгандан кийин Иракка байланыштуу санкцияларды колдогон. 2003-ж. Иракка каршы эл аралык коалициянын иш-аракетинин жүрүшүндө БАЭ бейтараптуулугун сактап (бирок коалициялык күчтөрдү жайгаштыруу үчүн өз аймагын берген), коалиция аяктагандан кийин Ирактын жаңы өкмөтүнө олуттуу финансылык ж-а гуманитардык жардам көрсөткөн. 1970-ж-дын аягынан БАЭ ар кандай афган моджахеддер топторун колдоп, 1997-ж. Пакистан ж-а Сауд Арабиясы м-н бирге талибан режимин тааныган. 2001-ж-дын 11-сентябрында Нью-Йорк ж-а Вашингтондо болгон террордук чабуулдардан кийин БАЭ өкмөтү Талибан кыймылы м-н байланышын үзгөн. 2011-ж. БАЭ Куралдуу Күчтөрүнүн бөлүктөрү Катардын аскер бөлүктөрү м-н бирге Ливиядагы жарандык согушка катышкан. БАЭнин коргонуу саясатынын негизги багыты АКШ ж. б. батыш өлкөлөрү м-н союздаштык мамилелерди чыңдоого багытталган. 1971-ж. 6-декабрда БАЭ Араб өлкөлөрүнүн лигасына, 9-декабрда Бириккен Улуттар Уюмунуна кабыл алынган.

==Экономикасынын ==
негизин нефть, газ өнөр жайы түзөт. Ички дүң продукциясынын көлөмү 421,1 миллиард доллар (2019). Аны киши башына бөлүштүргөндө 22 220 доллардан (АКШ) туура келет. Дүйнөдөгү нефть, газ өндүрүүчү ж-а экспорттоочу ири өлкөлөрдүн бири. Нефть ылгоочу, нефть-хим., металлургия (алюминий эритүү), цемент өнөр жайы тез темп м-н өнүгүүдө. Ички дүӊ продукциясындагы өнөр жайдын үлүшү 41,7% (а. и. нефть, газ өндүрүү 33,4%), а. ч-ныкы 2,5%. 1992-ж. 134 млн м³ газ, 13,5 млн т нефть продукциялары, 1994-ж. 18,8 млрд кВт·с электр энергиясы өндүрүлгөн. Көчмөндүү мал чарбасы ж-а оазистеринде дыйканчылык өнүккөн. Элинин салт болуп калган көнүмүш жумушу – балык кармоо ж-а бермет чогултуу. Кустардык промысели (килем, кыл торко, чегелөө) бар. Негизги транспорту – автомобиль; автомобиль жолунун уз. 4,7 миӊ км (1995; а. и. Асфальтталганы 2 миӊ км). Деӊиз порттору: Жебель-Али,
Рашид (Дубай), Зейд (Абу-Даби), Мина-Халед (Шаржа). Сыртка нефть, нефть продуктулары, суюлтулган газ, алюминий ж. б. чыгарат. Негизги соода шериктештери: Япония, Индия, Иран, Оман, Корея Респ., Сингапур, АКШ.

Нефть түтүгүн куруу.