БУРУНДИ

БУРУ́НДИ , Б у р у н д и Р е с п у б л и к а с ы – Африканын борбордук бөлүгүндөгү мамлекет. Түндүгүнөн Руанда, чыгышынан жана түштүк-чыгышынан Танзания, батышынан Конго Демократиялык Республикасы

жана Танганика көлү менен чектешет. Аянты 27,8 миӊ км². Калкы 12,0 млн (2020). Борбору – Гитега шаары. Расмий тили – француз, рунди тилдери. Акча бирдиги – бурунди франкы. Административдик-аймактык жактан 16 провинцияга бөлүнөт.

Таблица бар.

Бурунди – унитардык мамлекет. Азыркы Конституциясы 28-февралда 2005-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент. Аткаруу бийлиги – президент, вице-президент жана министрлер кабинети тарабынан ишке ашырылат. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – эки палаталуу парламент (Улуттук Ассамблея жана Сенат). Саясий партиялары: Демократияны коргоонун Улуттук кеӊеши – демократияны коргоо күчү, Бурунди демократия-фронту, Улуттук прогресс союзу. Өлкөнүн аймагынын басымдуу бөлүгүн бөксө-тоо ээлеп, батыштан чыгышты карай тепкич сымал 2100 мден 1400 мге чейин жапыздайт.

Бөксө тоонун капталындагы топурак эрозиясы.

Бөксө тоонун батышы меридиан багытында көтөрүлгөн кырка тоо (эӊ бийик жери – 2684 м), түштүк-батышында Танганьика көлүнүн ойдуӊу жана Рузиди дарыясынын өрөөнү жатат. Климаты субэкватордук, ойдуӊдарында ысык, кургакчыл мезгил июндан октябрга чейин созулат. Өлкөнүн көпчүлүк бөлүгүндө жаан-чачын 1000–1200 мм, бөксө тоодо 1400–1600 ммге чейин. Айлык орточо температура 15–20°С, ойдуӊдарда 23–25°С чейин, бөксө тоодо 20°С. Негизги дарыялары: Рувубу, Аканьяру (Нилдин куймалары), Малагараси, Рузизи (Конгонун куймалары). Кен байлыктары: уран, никель, жез, кобальт, ванадий, чым көӊ. Жалбырагы күбүлмө, дайыма жашыл токойдун ордуна саванна жана маданий өсүмдүктөр ээлейт. Айрым жерлеринде токой кездешет. Жалпы аянты 154,7 миӊ га (2005) болгон коргоого алынган 15 табыйгый аймагы бар, аын ичинде Кивира, Рузизи, Рувубу улуттук парктары, резерваттар уюштурулган.
Африкадагы калк эӊ жыш отурукташкан өлкө. Калкынын орточо жыштыгы 1 км² жерге 277 киши. Хуту же бахуту (81%), тутси (14%), пигмейлер, тва ж. б. улут өкүлдөрү жашайт. Христиан (80% католик) жана салт болуп калган жергиликтүү динди тутат. Шаар калкы 9%. Ири шаарлары: Бужумбура, Гитега, Нгози, Муйинга.
Бурундинин байыркы жана орто кылымдардагы тарыхы аз изилденген. Жазма даректердеги маалыматтарда Бурундинин жергиликтүү эли пигмейлердин тва уруусу экендиги айтылат. Хуту уруулары 14-кылымда келип, твалар менен ассимиляцияланган. 15–16-кылымдарда

Бурундинин аймагына түштүгүнөн эфиопиялык уруулар басып кирген. 18-кылымда азыркы Бурунди нин аймагында Нтаре I (1720–60) башкарган мамлекет негизделип, айланасындагы урууларды бириктирген. Король Нтаре II (1825–52) башкарган жылдары бул мамлекет күч-кубаттуулукка жетишкен. 19-кылымдын 2-жарымында өлкө ичинде ич ара согуштар күч алып, андан пайдаланууну көздөгөн европалыктар 1899-жылы Усумбура шаарында (Бужумбура) германдык аскердик пост түзүшөт. 1903-жылы Бурунди королу Мвези II германдык губернатордун бийлигин тааныйт. Бурунди жана Руанда аймактары Германиянын Чыгыш Африка колониясынын курамына кошулуп, Руанда-Урунди деп аталып калат. 1-дүйнөлүк согушта Руанда-Урундини Бельгия каратып алат. 1922-ж. Улуттар Лигасы тарабынан Бельгияга бул жерлерди башкаруу мандаты берилет. 2-дүйнөлүк согуштан кийин, өзгөчө 50-жылдардын аягынан Бурундиде улуттук-боштондук кыймыл күч алат. 1962-жылы 27-июнда БУУнун атайын сессиясында Руанда-Урундидеги бельгиялык опеканы жоюу жөнүндө чечим кабыл алынып, Руанда Республикасы жана Бурунди королдугу түзүлөт. 1966-жылы 28-ноябрда аскердик төӊкөрүштүн натыйжасында монархия жоюлуп, Бурунди республика болуп жарыяланган. Анын биринчи президенти жана өкмөт башчысы – М. Мичимберо. Бурундинин өкмөтү бейтарап болуу ж-а саясий-согуштук блокторго кошулбоо принцибин өлкөнүн тышкы саясатынын негизи деп жарыялаган. 1970–80-жылдары жергиликтүү уруулар арасында өз ара кагылыштар күч алып, аскердик төӊкөрүштөр болуп турган. 1987–93-жылдарда бийлик Улуттук сактап калуунун Убактылуу комитетинин колунда болгон. 1992-жылы жаӊы конституция кабыл алынган. 1993-жылы өлкөдө көп партиялуу системага негизделген шайлоолор өткөрүлгөн. 1996-жылы аскердик төӊкөрүштүн натыйжасында бийликке келген Пьер Буйойя Улуттук жыйналыш менен саясий партиялардын ишмердүүлүгүнө тыюу салган. 2005-жылы өткөн парламенттик шайлоодо Демократияны коргоо улуттук совети жеӊишке жетишип, натыйжада ал партиянын лидери П. Нкурунзиза өлкөнүн президенти болгон. 2020-жылы президенттик шайлоодо Эварист Ндайишимне 71,45% добуш алып, жеңишке жеткен.
Бурунди – агрардык өлкө, дүйнөдөгү жакыр өлкөлөрдүн катарына кирет. ИДПдеги айыл чарбасынын үлүшү 45,6%,

Кофе түшүмүн жыйноо.

өнөр жайыныкы 20,8% (2005). ИДПни киши башына бөлүштүргөндө 700 доллардан (АКШ) туура келет. Бир аз вольфрам, ниобий-тантал, алтын, бастнезит, акиташ казылып алынат. 2003-жылы 141,3 млн кВт·с электр энергиясын

өндүргөн. Автомобиль жолунун узундугу 14,5 миӊ км. Темир жолу жок. Танганьика көлүндө кеме жүрөт. Пиво, эт-сүт продуктуларын чыгаруучу ишкана, тамеки, текстиль фабрикасы, ун, кант, айнек, цемент заводдору бар. Балык Танганьика көлүнөн кармалат. Мал багылат. Кофе, чай, пахта, буурчак, картошка, жүгөрү, шалы ж. б. өстүрүлөт. Сыртка кофе, чай, пахта, айнек буюмдарын, булгаарыны, баалуу терилерди чыгарат. Сырттан оор машиналардын тетиктерин, транспорт жабдууларын, нефть жана нефть продукцияларын, кызыл мыя жана анын унун алат. Негизги сырткы соода шериктештери: Бельгия, Германия, Пакистан, АКШ, Руанда. Билим берүү системасында башталгыч жана орто мектептер, кесиптик-техникалык окуу жайлар (мектеп базасында) жана ЖОЖдор бар. Бужумбурада Бурунди университети (1960; 1964), жогорку педагогикалык мектеп (1957), коммерциялык институт (1982), илимий мекемелер, китепкана, музей орун алган. «Ажанс бурундез де прес» мамлекеттик маалымат агентчилиги 1976-жылы негизделген. Телекөрсөтүүсү 1984-жылдан иштейт. Салттык архитектура жана искусство хуту, тутси, тва элдеринин чыгармачылыгынан көрүнөт; сокмо өнөрү (корзиналар, бойро сыяктуу), ийри-буйру жана найза сыяктуу сайма түшүрүлгөн декорация буюмдары; антраморфизм жана зооморфизм жыгач скульптуралары колдонулган.

Ад.: Соколова Р. Б. Республика Бурунди. Справочник. М., 1992.