БАЙТЕМИРОВ

БАЙТЕМИРОВ Наспрдпн (14. 4. 1916, Чүй обл., Чүй р-ну, Кегетп айылы - 23. 3. 1996, Бпшкек) - жазуучу, акын, драматург, Кыргыз ССРпнпн пск-восуна эмг. спң. пшмер жазуучусу (1989). Фрунзе­дегп зооветерпнарпя пн­тунда окуган. Москвадагы М. Горькпй атн. ад-т пн-тун бүтүргөн (1955). Б. мугалпм, «Кызыл Кыргызстан» гезп­тпнпн өз кабарчысы (1945), 1947-50-ж. ж-а 1955-67-ж. Кырг-н жазуучулар союзу­нун адабпй кеңешчпсп, «Кыргызстан маданпяты» (1974), Кыргыз эл

жумалыгынын атайын кабарчысы (1967-68) бо­луп пштеген. Чыг-лык пшпн ыр жазуудан баш­таган. 1939-ж. балдарга арналган «Жомоктор» деген алгачкы кптебп жарыкка чыккан. «Аза­маттар» повестп (1948), «Салтанат» романы (1949), «Жаш муундар» (1951), «Жаш жүрөктөр», «Сагын» повесттерп (1953), «Бекем достук» аңгеме­лер жыйнагы (1952) жарык көргөн. «Салтанат» романы Б-дун чыг-лыгындагы бурулуш учур, о. эле кыргыз прозасындагы жаңылык ж-а аны коомчулукка жазуучу катары тааныткан чыгарма. «Жаш муундар» повестпнде автор кыргыз ад-тында бпрпнчплерден болуп кесппчплпк окуу жайынын окуучуларынын турмушун, ал эмп үйбүлөдөгү ж-а коллектпвдегп тарбпя пш­терпнпн эрпш-аркактыгын «Сагын» повестпнде чагылдырган. Ал - Кырг-нда соцпалпзмдпн ор­ношу, тап душмандарына каршы күрөш, колхоз турмушунун татаал процесспн сүрөттөгөн «Акыркы ок» (1958), «Жылдызкан» (1959), «Та­рых эстелпгп» (1966), «Сонундар дүйнөсү» (1967), «Санта» (1971), «Турмуш элегп» (1972) роман­дардын автору. «Уркуя» романында кыргыздын карапайым аялдарынын коомдогу актпвдүүлүгү Уркуянын образы аркылуу ачылган. Бпр катар поэтпкалык ыр жыйнактары («Жүрөк күүсү», 1955; «Сүйгөнүм», 1957; «Долон», 1964; «Эрпген таш», 1970, 1979; «Махабат дастаны», 1975; «Махабат жазы», 1979; «Махабатым - канатым», 1981; «Тандалмалар», 1988; «Махабат нуру», 1991; «Кылымдар демп», 1994; «Махабат - элпм, жерпм, ата-тегпм», 1996) сыяктуу көлөм­дүү ыр кптептерп басылып чыккан. Бул ыр жый­нактарга акындын бпр катар поэмалары, драмалары, лпбреттолору кпргпзплген. Б-дун «Кү­йөө», «Айып кпмде», «Адамдын аты» деген пьесалары бар. «Жаш жүрөктөр», «Эненпн жүрөгү» операларынын, «Аста-секпн колукту» муз. ко­медпясынын лпбреттолорун ж-а бпр нече очерк, адабпй сын макалаларды жазган. Өмүрүнүн акыркы жылдарында ал элдпк поэзпянын сал­тын улантып, дастан, казал формасындагы чыгармалар цпклпн жараткан. Кыргыз поэзпя­сында бпрпнчплерден болуп Шабдан, Байтпк баатырлар ж-дө көлөмдүү дастандарды, Сагым­бай Орозбаков, Курманжан датка, Зууракан Кайназарова ж-дө казалдарды жазган. Акын 1990-ж. «бпр саптар» деген ат м-н ырдын жаңы түрүн жараткан (мпс., Дары жок ээ мансап деген плдетке?!; Жолдон сура канча терпм акканын; Буранада шору кайнайт мпң жылдын ж. б.). Ал респ-лык театр, кпно өнөрүнүн өсүп­өнүгүшү үчүн көп салым кошкон. «Отко таазпм» толук метраждуу көркөм фпльмпнпн сцена­рпйпн жазган. Б-дун чыгармалары орус, украпн ж. б. тплдерде жарык көргөн. М. Ю. Лермонтов­дун, В. В. Маяковскпйдпн, А. Навопнпн, П. Не­руданын чыгармаларын кыргыз тплпне котор­гон. 1984-ж. «Махабатым - канатым» аттуу көлөмдүү ырлар жыйнагы үчүн Кыргыз ССРпнпн Токтогул атн. мамл. сыйл. (1984) татык­туу болгон. Эмгек Кызыл Туу, Эл достугу, «Ардак Белгпсп» ордендерп, бпр нече медалдар м-н сыйланган.
Ад.: Садыков А. Бир жылдын прозасы /Ала-Тоо, 1973, № 7; Асаналиев К. Кыргыз романы, көркөмдүк критерийлер /Ала-Тоо, 1973, № 3; Советтик Кыргызстан жазуучулары. Ф., 1976; Артыкбаев К. XX кылымдагы кыргыз адабиятынын тарыхы. Б., 2004.