ВЬЕТНАМ

ВЬЕТНА́М , В ь е т н а м С о ц и а л и с т т и к Р е с п у б л и к а с ы – Түштүк-Чыгыш Азиядагы өлкө, Индикытай жарым аралында. Вьетнамдын аймагы кууш тилке түрүндө (жазылыгы түндүгүндө 600 км, борбордук бөлүгүндө 50 км, түштүгүндө 375 км) жа­рым аралдын чыгышын жээктей меридиан багытында 1750 км аралыкта созулуп жатат.

Түн­дүгүнөн Кытай, батышынан Лаос ж-а Камбожа м-н чектешип, чыгышынан Түштүк Кытай деңизи ж-а анын булуңу – Бакбо (Тонкин), түштүк -баты­шынан Сиам булуңу м-н чулганат. Аянты 329,3 миң км². Калкы 100195275 (2023). Борбору – Ха­ной ш. Расмий тили – вьетнам тили. Административдик-аймактык жактан 59 провинцияга, өзгөчө округга ж-а бор­борго баш ийген 5 шаарга; алар 8 экономикалык районго биригет (к. таблица). Тарыхый-географиялык жактан 3кө – Түндүк (Бакбо), Борбордук (Чунгбо) ж-а Түштүк (Намбо) болуп бөлүнөт. Вьетнам – БУУнун (1977), Эл а­ралык валюта фондунун (1956), Эл аралык ре­конструкция ж-а өнүгүү банкынын (1956), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (байкоочу ка­тары), Түштүк-Чыгыш Азия өлкөлөрү ассоциация­сынын (1975) мүчөсү. Акча бирдиги – донг.

Экономикалык райондору (2006) (Таблица бар)

(Экономикалык райондору Аянты, км² Калкы, миң Башкы шаары Меконг дельтасы 39738,7 17743,3 Кантхо Тоолуу Борбор (Борбордук бөксөтоолору) 54473,7 4463,5 Далат Түндүк-Батыш Түндүк-Чыгыш 37336,9 63629,8
14394,0 Хоабинь Тхайнгуен Түндүк деңиз бою борбору 51510,8 11005,8 Хюэ Түштүк деңиз бою борбору 33069,0 8884,2 Дананг Түштүк-Чыгыш 34743,1 11176,6 Хошимин Хонгха дельтасы (Кы-зыл д-нын дельтасы) 14812,5 16276,9 Ханой )

Мамлекеттик түзүлүшү. Вьетнам– унитардык мам­лекет. Конституциясы 15-апрелде 1992-жылы ка­был алынган. Мамлекеттик ж-а мыйзам чыга­руу бийлигинин жогорку органы – бир палата­луу Улуттук чогулуш, ал 4 жылга шайланат. Мамлекет башчысы – президент, аны Улуттук Чогулуш 5 жылга шайлайт. Ал Улуттук кор­гоо советинин да төрагасы. Аткаруу бийлигин премьер-министр жетектеген Өкмөт – Министр­лер Совети ишке ашырат.
Башкаруучу партия – Вьетнам коммунисттик пар­тиясы – өлкөдөгү жалгыз саясий партия болуп саналат.

Табияты. Жээктери негизинен жапыз, кумдуу, начар тилмеленген. Жээк сызыгынын узундугу 2500 кмден ашык. Түндүгүндө Бакбо (Тонкин) булу­ңу ж-а андагы Файтсилонг архипелагы, түштү­гүндө зор Камау жарым аралы жайгашкан. Кеме токтоо­го ыңгайлуу бухталар ж-а булуңдар аз. Эң ың­гайлуу табигый гаваны – Камрань булуңу. Же­ринин бетинин басымдуу бөлүгүн, негизинен түндүгүн, түндүк-батышын ж-а ички аймактарын тоолор (негизинен орто бийик ж-а жапыз) ээлейт. Алар өрөөндөр м-н терең тилмеленген. Өлкөнүн түндүк бөлүгүндө бири-бирине жарыш жаткан кырка тоолор ж-а түштүк-чыгыш багытта созулган тоо массивдеринин тизмеги басым­дуулук кылат. Алардын капталдары көбүнчө жантайыңкы. Эң бийик кырка тоосу – Хоан­гльеншон (Фанши чокусу, бийикт. 3143 м), эң узуну – Чыонгшон (узундугу 300 кмдей). Түштүк бөлү­гүндө тоолору кыры жайпак жазы массивдер­ден, бөксө тоолордон ж-а платолордон туруп, уза­тасынан созулган тилкени түзөт. Алардын ба­сымдуу бийиктиги 500–1500 м, эң бийик жери – 3280 м. Эң ирилери – Контум, Дарлак, Мнонг бөксө тоолору ж-а платолору. Жээктеринде түз­дүктөрдүн эң ирилери, түндүк бөлүгүндө [Хонгха (Кызыл) ж. б. дарыялардын төмөнкү агымдары ж-а дельталары] ж-а түштүгүндө (Меконг дарыясынын дельтасы) жайгашкан. Түндүк Вьетнамдын түндүк-чыгыш бөлүгү тектоникалык жактан Түштүк Кытай платформа­сына, түштүк-батышы мезозоид бүктөлүү система­сына кирет. Вьетнамдын түндүк бөлүгү кен байлыкка бай ж-а ар түрдүү; алардын негизгилери: таш көмүр, темир кенташы, коргошун ж-а цинк, боксит, ка­лай, сейрек жер элементтери. Түштүгүндө таш­ көмүрдүн, алтындын, молибдендин кендери бар. Климаты муссондук, субэкватордук, түштүгү ысык, түндүгү кышында муздак; нымдуу мус­сон соккон мезгилде жаан-чачын эң көп жаайт. Өлкөнүн басымдуу бөлүгү үчүн эң нымдуу жай­кы түштүк-батыш же түштүк-чыгыш муссону, эң кур­гакчыл кышкы түндүк-чыгыш муссону болуп са­налат. Жапыз жайгашкан аймактарында эң суук айынын орточо температурасы түндүгүндө 15_°Сден (январь), түштүгүндө 25,8_°Сге чейин (декабрь), эң жылуу айыныкы (түндүгүндө – июнь, июль, түштүгүндө – апрель) 28–29_°С. Кышында түндү­гүндө 1500 м бийиктиктен жогору үшүк жүрөт. Жаан-чачындын жылдык өлчөмү 1500–2000 мм, айрым жерлеринде (негизинен тоолордо) 3000 ммден ашык. Өлкөнүн бүт аймагында (чыгыш жээк тилкесинин Зинь тумшугунан Бакбо бу­луңуна чейинки аралыгынан тышкары) жыл­дык жаан-чачындын 80%ке жакыны май – ок­тябрь, чыгыш жээк тилкесинде август–январь айларына туура келет. Жайдын 2-жарымында ж-а күзүндө Вьетнамдын түндүгүндө тайфун болуп турат. Дарыя тармагы жыш, алардын бардыгы Түштүк Кытай деңизинин алабына кирет. Босого­луу. Муссондук жамгырдын сезонунда дарыя­ларынын деңгээли кескин (10 мге, кээде андан­да бийик) көтөрүлүп, чыгымы он эсеге чейин көбөйөт. Түндүктүн ж-а түштүктүн дарыялары бүт, өлкөнүн борбордук бөлүгүндөгү тоолордун батыш капталдарынан башталган дарыялары июнь – октябрь, өлкөнүн борбордук бөлүгүнүн чыгыш тоо кап­талдарынын дарыялары сентябрь–декабрь айла­рында ташкындайт. Дарыяларынын сугатта ж-а жергиликтүү жүктү ташууда мааниси зор. Негизги дарыялары: түндүгүндө – Хонгха (Кызыл; Вьетнамдын чегиндеги узундугу 475 км) ж-а анын ири куймасы – Да (Кара); түштүгүндө – Меконг (Вьетнамга төмөнкү агымы, 220 кмдей бөлүгү гана тиешелүү).

Тоонун латерит топурактары үстөмдүк кылат; жээк тилкесине ж-а жапыз тоолоруна кызыл­ сары латерит, дарыя дельталарына аллювий, Меконг дарыясынын дельтасынын сырткы чет-жака­ларына ж-а жээктин башка жерлерине саздаш­кан шор топурактары мүнөздүү. Жеринин бети­нин 1/ ине жакынын тропиктик ж-а субтропик­тик токойлор ээлейт. Токоюнун басымдуу бөлү­гү – экинчи жолу өсүп чыккандар. Тоо этекте­ринде ж-а төмөнкү алкактарында дайыма жа­шыл тропик токою басымдуу. Түндүгүндө 600– 700 мден жогору, түштүгүндө 1000–2000 м би­йиктикте тропиктиктеринде токоюна субтропик ж-а мелүүн климаттуу алкактарга мүнөздүү да­рактар (эмен, бук, каштан, кызылкарагайдын түрлөрү) аралаш өсөт. Түштүгүндө жалаң кы­зыл карагайлуу токойлор кездешет. Бамбук ке­ңири таралган. Түштүк-батыштын бөксө тоолору­на ж-а платолоруна сейрек саванна токою ж-а саванна мүнөздүү. Жээк түздүктөрүндө маданий өсүмдүктөр басымдуу, пальма, бамбук өсөт. Түздүктөрдүн кыйла бөлүгүн, айрыкча түштүгүн саз өсүмдүктөрү, деңиз суусу киргенде суу астын­да калган тилкени мангр токою ээлейт.

Калкы. Негизинен вьетнамдар (88%), ошондой эле кытайлар, муонг, мео ж. б. улут өкүлдөрү жа­шашат. Орточо жыштыгы 1 км2 жерге 255 киши. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркек­териники – 67,8 жаш, аялдарыныкы – 73,6 (2005). Элинин 55% будда, 12% таоизм, 10% католик ж. б. диндерди тутушат. Шаар калкы 20,8%. Ири шаарлары: Хошимин, Хайфон, Ха­ной, Дананг, Хюэ ж. б.

Тарыхы. Вьетнамдагы эң эзелки мамлекеттик бирикме – Ванланг – байыркы вьетнам уруулар союзунун базасында калыптанган. Ванлангдын б. з. ч. 1- миң жылдыкта эле жашагандыгы белгилүү. Ки­йинчерээк анын ордун Аулак ж-а Намвьет мам­лекеттери алмаштырып, б. з. 2-кылымында аларды кытайлар басып алган. Кытай башкаруучула­рына каршы боштондук күрөштүн натыйжасында 10-кылымда көз каранды эмес Дайковьет мамлекети орноп, 11–13-кылымда ал борбордошкон күчтүү Дайвьет (1069-жылдан ушундай аталган) импе­риясына айланган. 13-кылымда Дайвьет моңголдор­дун үч жолку жортуулунун мизин кайтарган. 15-кылымдын башында Кытайдын басып алуу ара­кетин талкалап, 1427-жылы кытай баскынчыла­рын өлкөдөн кууп чыккан. 1471-жылы Дайвьет өзүнө коңшу Тьямпа мамлекетин кошкон. 16-кылымдан тартып Инди-кытайга европалык соодагерлер келе баштаган. Вьетнам мамлекетинин аймагы 18-кылымдын аягында негизинен азыркы чегинде калып­танган. 1804-жылы Нгуен династиясы бүткүл импе­рияны борбордоштуруп, өлкө Вьетнам аталган. 19-кылымдын 50–80-жылдары Франция Вьетнамды ко­лониялап алган. 1884-жылдан Вьетнам Франциянын толук колониясына айланган. Франция Вьетнамга Лаос м-н Камбожаны кошуп, Француз Инди-Кытайы деп атаган. 1930-жылы Нгуен Ай Куок­тун (Хо Ши Мин) жетекчилигинде түзүлгөн Инди-Кытай коммунистик партиясы (ИККП; 1930-жылы октябрга чейин Вьетнам компартиясы атал­ган) өлкөдөгү улуттук-боштондук кыймылды жетек­теген. 1941–45-жылдарда Вьетнамды япондор оккупациялап алган. 1945-жылы май айында азаттык үчүн кү­рөшкөн бардык куралдуу күчтөр биригип, Вьетнам элдик армиясы (ВЭА) түзүлгөн. 1945-жылдын августуна чейин ВЭА өлкөнүн көп бөлүгүн бо­шоткон. Август революциясынын натыйжасында 1945-жылы 2-сентябрда Хо Ши Мин Убактылуу өкмөттүн атынан Вьетнамдын көз карандысыздык дек­ларациясын ж-а Вьетнам Демократиялык Республикасынын (ВДР) түзүлгөнүн жарыялаган. 1945-жылы француз аскерлери Сайгонду басып алып, өлкөнүн түштүгүндө согуш баштаган. 1946–47-жылдарда француздук аскерлер Вьетнамдын көп шаарын, деңиз боюндагы жерлери м-н түздүктөрүн караткан. 1949-жылы Франция басып алган аймакта Бао-Дай [Вьетнамдын борбордук бөлүгүнүн – француз үстөмдүгүнүн убагын­дагы Анаманын императору (1926–45); Вьетнамдагы Август революциясы (1945) убагында тактыдан баш тарткан] башкарган марионеткалык «Вьетнам мамлекети» түзүлгөн. Вьетнамдагы согушка 1950-жыл­дан АКШ ачык кийлигише баштаган. 1950– 51-жылдан согуш операцияларын жүргүзүүдөгү демилге ВДРге өтүп, душмандан бошотулган аймагы кеңейген.

Файл:ВЬЕТНАМ82.png

1954-жылы Дьенбьенфу жанындагы сал­гылаш француз аскерлеринин жеңилүүсү м-н аяктап, Жене­ва келишимдерине (1954) ылайык Франциянын Вьетнамдагы согушу токтогон. Кели­шимге ылайык 17-параллел­деги демаркациялык чек боюнча Вьетнам эки мамлекетке бө­лүнгөн. Өлкөнүн түштүгүндө Вьетнам Республикасы (1959-жылдын 31- декабрында), түндүгүндө 1959-жылы Хо Ши Мин жетек­теген Вьетнам Социалисттик Респликасы түзүлгөн. Келишимдерде өл­көнү тынчтык жол м-н би­риктирүү максатында эл а­ралык көзөмөл астында 1956-жылы жалпы эркин шай­лоо өткөрүү каралган. Бирок аны АКШнын башкаруучу чөйрөлөрү үзгүлтүккө учура­тып, өлкөнү экиге бөлүү үчүн Вьетнамдын түштүгүндө Нго Динь Зьем башкарган сайгондук режимди түзгөн. 60-жылдар­дын ортосунан вьетнамдык эки мамлекеттин ортосунда куралдуу кагылышуулар башталган. 1961–64-жылдарда Сай­гон режимине АКШнын со­гуштук жардамы күчөйт. Бирок патриоттук күчтөрдүн куралдуу каршылыгы улам күчөп, марионетка режим узакка создуккан кризиске учураган. Нго Динь Зьемдин бийликтен кулашы (1963, ноябрь) режимди кризистен куткарган жок. Андан көп узабай бир катар аскер төң­көрүштөрү болуп, 1965-жылы АКШнын колдоосу м-н гене­рал Нгуен Ван Тхиеу башкар­ган аскер хунтасы бийликке келет. Сайгон ре­жимин ж-а Инди-Кытайдагы позициясын сак­тоого аракеттенген АКШ 1965-жылы мартта Түштүк Вьетнамга түздөн түз куралдуу кол салган. 1968-жылы АКШ Түштүк Вьетнамга америкалык экспедициялык корпусту (1968-жылы жазында 500 миң аскер болгон) кир­гизүү м-н бирге ВДРге абадан кол салган. Вьетнам маселесин чечүү жолдорун табуу максатын­да 1968-жылы майда Парижде кош тараптуу (АКШ ж-а ВДР), 1969-жылы январдан төрт тараптуу [(ВДР, Түштүк Вьетнамды боштондукка чыгаруунун улут­тук фронту (ТВБЧУФ)], АКШ ж-а Сайгон ад­министрациясы) сүйлөшүүлөр башталган. Бирок АКШ аны согуш жолу м-н чечүүгө ниеттенген.
1973-жылы январда Вьетнамда согушту токтотуу ж-а тынч­тыкты калыбына келтирүү жөнүндөгү Париж ке­лишимине АКШ кол койгон. Ал келишимде АКШнын Түштүк Вьетнамда аскерлерин кармоодон баш тартышы, ошондой эле Түштүк Вьетнамда көзөмөлгө алынган эки зонаны [эки администрацияны Түштүк Вьетнам Респ­убликасынын Убактылуу революциячыл өкмөтү (ТВРУРӨ) ж-а Сайгон администрациясы)], эки армияны таанууга негизделип,Түштүк Вьетнам маселесин саясий жол м-н чечүү белгиленген. Сайгон администра­циясы милдеттенмесин орундатпай, Париж ке­лишимин бузуп, АКШнын жардамы м-н армия­сын кайрадан куралдандырат. Ал согуш потен­циалын күчөтүп, патриот күчтөр бошоткон бар­дык жерди кайра басып алууга умтулат. 1975- жылдагы жазгы чабуул патриоттордун толук жеңиши м-н аяктаган соң Сайгон режими 1975-жылы 30-апрелде кулатылат. Түштүк Вьетнамдын бүт­күл аймагын көзөмөлдөө ТВРУРӨнүн колуна өткөн. 1976-жылы 1-июнда өлкөнүн кайрадан кошул­ганы ж-а Вьетнам Социалисттик Республикасынын (ВСР) түзүлгөндүгү (борбору Ханой) жарыяланган. 1980-жылы ВСРдин конституциясы кабыл алынган. 90-жылдардан тартып өлкөдө экономиканы либе­ралдаштыруу, саясий системаны реформалоо про­цесси бир кыйла экономикалык өсүштөргө алып келген.

Экономикасы. Вьетнам – өнөр жайы өнүккөн аграр­дык өлкө. Ички дүң продукциясынын көлөмү 251,8 млрд доллар (АКШ); аны киши башына бөлүштүргөндө 3 миң доллардай туура келет (2005). Ички дүң продукциясында айыл ж-а то­кой чарбасыны үлүшү 36,6%, өнөр жайыныкы 20,9%. Нефть, таш көмүр, апатит, хромит, те-

Шалы палдары.

мир кенташы, калай, вольфрам казылып алы­нат. 2004-жылы 46 млрд кВт.с электрэнергиясы өндүрүлгөн. Кара ж-а түстүү металлургия, ме­талл иштетүү ж-а машина куруу, химия өнөр­ жайлары өнүккөн. Курулуш материалдарын чыгарат. Жыгач иштетүүчү ж-а целлюлоза-ка­газ, каучук иштетүү ишканалары, жеңил ж-а тамак-аш (күрүч актоо, кант, чай, кофе ж. б.) өнөр жайлары бар.

Айыл чарбасында жердин 26% иштетилет, кээ бир ра­йондордо жылына 2–3 жолу түшүм алынат. Шалы (негизги азык-түлүк продуктусу), батат, жүгөрү, пахта, жут, балкамыш, чай ж. б. өс­түрүлөт. Каучук плантациясы бар. Жашылча ­жемиш өстүрүлөт. Бодо мал, чочко багылат. Балык кармалат

Вьетнам акчасы.

Темир жолунун узундугу 2,6 миң км (анын ичинде 2169 км кууш колеялуу); авто жолунуку – 126 миң км; ички суу жолунун узундугу 17,7 миң км. Деңиз соода флотунун тоннажы 1170,6 миң бр.-рег. т, 2005). Жалпы куур транспортунда узундугу 851 км (анын ичинде 3 кми нефть кууру, 642 кми газдыкы). Ири порт­тору: Хошимин, Хайфон, Дананг, Хонгтай, Кам­фа. Нефть, таш көмүр, күрүч, каучук, балык ж-а деңиз продуктуларын экспорттойт. Негиз­ги соода шериктештери: Япония, Сингапур, Ко­рея Республикасы, Австралия, Германия, АКШ, Улуу Британия, Кытай, Гонконг, Таиланд.

Маданияты. Өлкөнүн түндүгү м-н түштүгүндө билим берүү системасы эки түрдүү түзүлгөн. ВДР болуп жарыялангандан кийин 1945-жылы элге би­лим берүүнү өнүктүрүүгө багытталган декрет кабыл алынган. 1956-жылдагы реформага жа­раша 3 баскычтан турган бирдиктүү 10 жыл­дык мектеп түзүлгөн. Кийин сабатсыздык жою­луп, өлкө 1976-жылдан 8 жылдык милдеттүү окууга өткөн. Жалпы билим берүүнүн толук курсу – 10 жыл. Орто мектеп 7 жылдык. Жал­пы билим берүүчү 12 жылдык мектеп өлкөнүн түштүгүндө сакталган. Бирок аларда окуунун мазмуну ж-а идеялык багыты өзгөртүлгөн. Өлкө бириккенден кийин мектептердин бирдиктүү программасы түзүлүп, Түндүк м-н Түштүк үчүн бир­дей жаңы окуу китептери чыгарылып, түштүктө мугалимдер кайра даярдала баштаган. ЖОЖдордун саны өскөн. Ханой университетинин (1918-жылы негизделген) базасында 1954-жылдан медицина-фар­мацевтика, адабият, педагогика, айыл чарба, то­кой чарба институттары ачылган. Университет кийин 1955-жылы химия, физика-математика, биология ж-а коомдук илимдер факультеттери м-н кайра уюшулган.

Вьетнам элинин адабияты вьетнам тилинде өнүккөн. Вьетнамдын байыркы фольклору: Ажыдаар Лактын өкүмдарлыгы, адамдардын теги ж-а алгачкы окутуучулары; Фу Донг жөнүндөгү баатырдык жо­мок; Үлүл-чебинин курулушу, ошондой эле каарман эже-сиңдилер Чынг жөнүндөгү мифологиялык ула­мыштардын жыйындысы (цикл). Ханван ти­линде жазылган алгачкы эстеликтерде (10– 12-кылымдар) чечендик өнөр м-н кытай адабиятында ка­лыптанган формалар айкалышкан (эски кытай тилинин вьетнамдашкан варианты). Вьетнам адабияты орто кылымда буддизмдин, кийинчерээк конфу­цийчил көз караштын таасиринде өнүккөн. 14- кылымдын аягы – 15-кылымдын 1-жарымында бир ка­тар акындардын чыгармаларында социалдык наа­разылык темасы пайда болуп, поэзия вьетнам­дардын оозеки тилинде өөрчүйт. Анын бизге жет­кен байыркы эстелиги – Нгуен Чайдын (1380– 1442) «Эне тилдеги ырлар жыйнагы». 16–17-кылымда ыргактык проза жанрындагы чыгармалар кеңири тараган. Нгуен-Бинь Кхиемдин (1491– 1585) афоризмдик ж-а ирониялык поэзиясында социалдык адилетсиздик чагылдырылган. 17-кылымдын аягы – 18-кылымдын башында тарыхый-эпи­калык «Югдун асман китеби» аттуу аңгемеде Вьетнамдын тарыхый адамдарынын, легендарлуу баа­тырларынын эрдиктери чагылдырылат. 18-кылымдагы ж-а 19-кылымдын башындагы Вьетнам адабиятына Кай­ра жаралуу доорунун салтына жакындоо ж-а адамдын ички дүйнөсүнө көңүл буруу мүнөздүү болуп, лирикалык жанр пайда болот. Доан Тхи Дьемдин (1705–48) «Жоокердин даттануусу», Нгуен За Тхиенин (1741–98) «Падышанын ой­ношунун арызы» аттуу поэмалары жарыяланган. Вьетнам классикалык адабиятынын көрүнүктүү өкүлү Нгуен Зунун (1765–1820) «Кыйналган жандын онтоосу» деген поэмасында адамдардын жеке тур­мушу баяндалат. Француз колониячылары ба­сып киргенден кийин адабият салттуу формада өнү­гүп, анда патриоттук мотивдер басымдуулук кы­лат. 19-кылымдын 2-жарымында колониялык режим орногондон кийин поэзияда сатиралык багыт өөрчүйт: Нгуен Кхюендин (1835–1909), Ту Сыонг­дун (1870–1907) чыгармалары. 20-кылымдын башын­да азыркы прозалык жанрлар: новелла, драма, роман калыптанган. 30-жылдары «Жаңы поэ­зия» кыймылы башталган. То Хыунун поэ­зиясы, Хо Ши Миндин «Түрмө күндөлүгү» деген публицистикасы. 20-кылымдын 20–30-жылдарында калыптанган реалисттик багыттын өнүгүшү бар­дык жанрда [Нгуен Конг Хоандын аңгемелери м-н «Акыркы кадам» (1938), Нгуен Хонгдун «Колу туткак аял» деген романдары] айкын көрүнөт. 1945-жылдагы Август революциясынан ки­йин Вьетнам адабияты социалисттик реализм багытында өнүккөн. Көркөм-документ жанры да ушул мезгилде өнүгө баштаган. Каршылык көрсөтүү согушу мезгилин­деги (50-жылдардын башында) жаралган по­весттер м-н романдар [Нгуен Динь Тхинин (1924-жылы туулган) «Чабуулу» (1951); Во Хюи Тамдын (1920) «Көмүр бассейни» (1951) ж. б.] коллек­тивдүү каарманды сүрөтөөгө баш койгон. 1957-жылы Вьетнамда жазуучулар союзу негизделген. Революция тарыхын баяндаган Хюи Тамдын «Шах­тёрлор» (1961), Нгуен Хонгдун «Деңиз дарба­засы» (1–2-т., 1961–1973) ж. б. романдарында жаңы каармандардын образы берилген. Поэзияда жаңы коомду куруучулардын лирикалык образ­дары кеңири сүрөттөлөт.

Вьетнамдын байыркы искусствосунун гүлдөшү Тямпа мамлекетинин түзүлүшүнө байланыштуу (б. з. 1-миң жылдыгы; Мишон ж-а Донгзыонг шаарларында­гы кыштан (кирпичтен) салынган будда, брах­ми храмдары, жасалга скульптуралар). 11–13- кылымдарда Түндүк Вьетнамда жыгач имараттарды куруу кеңи­ри таралган (Ханойдогу Дьен-Бо пагодасы, 1049 ж. б.). 18–19–кылымдарда сарайлар кооз оюм-чи­йими м-н өзгөчөлөнгөн (Хюэдеги «Төрт жагы төп келишкен сарай», 1805–33, ж. б.). Орто кы­лымда кооз храм, пейзаж, живопись, скульп­тура портрети, пил сөөгүнөн, жыгачтан, металл­дан кооз буюм жасоо басымдуу болгон. Фран­ция колониялап турган мезгилде Вьетнам өнөрүндө электизм ж-а европалык салон өнөрүнүн принцип­тери таралган. Каршылык көрсөтүү согушу жыл­дарында (1945–54) сүрөтчүлөр (То Нгок Ван, Фан Ке Ан ж. б.) үгүт баракча, плакат, турмуштук ж-а саясий темадагы эстамптарды жаратышкан. Түндүк Вьетнамда жибекке суу боёк м-н тартуу живопи­си (Нгуен Фан Тян, Чан Донг Лыонг ж.б.), лак живописи биринчи жолу сүрөт тартуунун кара­жатына айланган (Хоанг Тик Тю, Нгуен Ким Донг ж. б.), май боёк м-н сүрөт тартуу ж-а скульп­тура, графика өнүгөт. Элдик жасалга-колдонмо өнөр өркүндөгөн: пил сөөгүнөн, жыгачтан жа­

Х а н ой д о г у Тю а - Мо т - Ко т храмы.

салган, камыштан согулган буюмдар, түстүү жазуулар ж-а алтын сымал лактар м-н кооз­долгон буюмдар, сайма, темир куймалар колдо­нулган. 1957-жылы Ханойдо жогорку сүрөт окуу жайы ачылган. 1958-жылы ВДРдин сүрөтчүлөр сою­зу уюштурулган. Америкалыктар м-н согушта баатырдыкты көрсөткөн вьетнам эли эми тал­каланган шаарлар м-н кыштактарды калыбы­на келтиришкен. Фам Ван Дон, Май Ван Хиен, Куанг Фонг ж. б. сүрөтчүлөрдүн чыгармаларын­да элдин баатырдык күрөшү ж-а туруктуулугу чагылдырылган.

Салттуу жанрлары – тео ж-а туонг муундан муунга оозеки өткөн. Вьетнамдын классикалык теат­ры – Туонг. Ал элдик оюн катары 11–13-кылымда өлкөнүн түндүгүндө пайда болгон (ага кытай те­атрынын таасири тийген). Сарай труппалары ж-а демократиялык багыттагы кыдырма труппалар иш­теген. Оюн музыка, бий ж-а көркөм окуу м-н айкалышта көрсөтүлөт. Белгилүү театр ишмер-

Туон г те ат ры - нын спектакли­нен көрүнүш.

леринен тарыхый, курч комедиялуу, сатиралык пьесалардын автору Нгуен Динь Нги, аткаруу­чуларынан Нгуен Ван Тхинь ж. б. өзгөчөлөнгөн. 20-кылымдын башында Ханойдо Нгуен Хыу Тиен­дин «Донг А феникстери», Хоанг Танг Бинин «Күйөөсү үчүн өч алуу жана мекен алдындагы милдет» аттуу тарыхый пьесалары белгилүү болгон. Кай-лыонг театрында пьеса актыларга бөлүнүп, мурда колдонулбаган көшөгө, жасал­га пайдаланылган. «Сүйлөмө» же драма театры кить-ной пайда болгон. Мольердин комедияла­ры, Ву Динь Лонгдун «Дос жана аял» пьесасы ж-а Хо Ши Миндин «Бамбук ажыдаар» коме­диясы коюлган. ВДР түзүлгөндөн кийин театр жаңы драматургия м-н байып, кить-ной ж-а кай-лыонг салттуу театр формалары кеңири тарала баштаган. 1954-жылы өздүк көркөм чыгар­мачыл коллективдердин фестивалы (4 жылда бир жолу) өткөрүлө баштайт. Театр өнөрү ко­омдун турмушунда маанилүү орунду ээлеп, кить­ной жаңы заман үчүн күрөшүп жаткан заман­бап адамдын образын түзгөн. Кай-лыонг тыш­кы кооздуктан баш тартып, турмушту чыныгы реалисттик жол м-н чагылдырууга өткөн. Туонг салттуу театры кризиске учурап, жоюлуп кал­ган. Бирок 1958-жылы улуттук музыка театр мек­тебинде туонг бөлүмү ачылган. Тео театры да кайра түзүлгөн. 1963-жылдын аягында 35 про­фессионал труппа м-н көркөм коллективдин ичинен 19у тео спектаклдерин коюуга адистеш­кен. Элдик куурчак театр өнөрү да эзелтен өнүккөн. 1957-жылы Ханойдо профессионал куур­чак театры ачылган. 1957-жылы Ханойдо Вьетнам театр актёрлорунун ассоциациясы түзүлүп, 1961-жылы жогорку драма мектеби ачылган.

Француз үстөмдүгү мезгилинде Вьетнамда негизинен француз ж-а америкалык фильмдер чыгарылган. Ав­густ революциясынан кийин ВДРдин өкмөтү Ханой­до радио жана кино уюмун уюштурган. Улут­тук кино түзүүдө советтик кинематографисттер жар­дам көрсөтүшкөн. 1948-жылы алгачкы кино хрони­калары тартылган («Мак Хоа үчүн салгылашуу»).
Документ фильмдердин студиясы 1956-жылы түзүлгөн. 1958-жылы Ханойдо киностудия уюшул­ган. Алгачкы көркөм фильми – «Бир дарыяда бирге» (1959). 1960-жылдан көркөм фильм сту­диясы иштейт. Улуттук кинематографиянын негизги темасы – француз колониячыларына каршы Вьетнам элинин күрөшүү тарыхы («Ким Донг», «Жубайлар А – Фу», «От океаны»). ВДРге кар­шы америкалык агрессия башталгандан кийин өлкөдө «АКШнын каракчылары», «Ханой, 5 күн кар­машуу», «Шамал дарбазасынын жанында» де­ген даректүү фильмдер тартылган. 60–70-жыл­дарда согуш темасындагы көркөм фильмдер: «Жаш жоокер», «Нюи – сайгондук кыз», «17- параллель: күн-түн дебей» ж-а «Ханойлук кыз», «Апельсин багы», «Курман болгондун эстелик белеги» (1961; советтик прокатта – «Курман болгон­дун сувенири»), «Эки солдат» (1962), «Кичине­кей Ким Донг» (1964), «Нгуен Ван Чой», «Бо­роон күчөөдө» (1966, экөө тең), «Тхам кыздын токою» (1970). Кээ бир фильмдер Москвада ж-а Карлови-Варидеги эл аралык кинофестивалдар­да сыйлык алган. 1959-жылы Ханойдо улуттук ки­номектеп уюштурулган. Көркөм киностудия, хроникалдык-даректүү, мультипликациялык фильмдер ж-а кино көчүргүч фабрика иштеген.

Америкалыктардын агрессиясынын натый­жасында кино өндүрүшүнүн бөлүктөрү жунгли­ге көчүрүлгөн. ВДРдин көрүнүктүү актёрлору: Фи Нге, Нгок Лан, Нгуен Хонг Шэн, Ча Жанг, Туе Минь, Тху Хиен, Туй Винь. 16-кылымда музыкалык коом түзүлүп, вокалдык-аспап­тык («Бо ня няк», кийинчерээк «Бо зяо фыонг» ыр ж-а бий коомуна айланган), «Дой ба лэнь» оркестри пайда болгон. Аспаптардан: үйлөмө – кхен (Пан флейтасынын бамбуктан жасалган түрү), дык, тиеу, шао бан, шао бау (түрдүү флей­талар) ж. б.; урма – чонг дай ж-а чонг тео (ба­рабан) кеңири тараган. 19-кылымда «Няк Тянь» ор­кестри уюшулган. Түштүк Вьетнамда элдик театрдын негизинде вокалдык музыканын номурларын камтыган улуттук жарым профессионал театр

Май Лиен – бам­б ук к силофон трындада атка­руучу.

негизделген. 20-кылымдын 30-жылдарында улуттук театр өнөрү өзгөчөлүгүнөн ажырап, европалык опе­ралар коюлуп, европалык үлгүнү туураган. Француз колониячыларына каршы согуш жылдарында элдин эмгегине арналган ырларынын негизин­де жаңы революциячыл ыр фольклору пайда болгон. Вьетнамдын операсында До Ньюандын «Ко-Шао» («Кыз-жылдыз»), Нгуен Суан Хоантанын «Чоң дарыя көпүрөсүнөн өтүү» чыгармалары көрүнүк­түү орун ээлейт. ВДРдин көп музыканттары тео театрынын элдик обон-күүлөрүн чогултуп, жа­зып ж-а кайра иштеп чыгуунун негизинде түрдүү жанрдагы өз музыкасын түзүшкөн. 1955-жылы Ха­нойдо консерватория ачылган. Андан кийин улуттук музыкалык театр мектеби, орто ж-а жогорку музыкалык курстар, балдардын музыкалык мектептери негиз­делген. 1959-жылдан Ханойдо симфониялык оркестр, 1962-жылдан элдик аспаптар оркест­ри, ошондой эле мамлекеттик хор иштейт.

Ад.: Экономика и внешнеэкономические связи Вьетнама. М., 2001; Вьетнам: страна и люди. Ханой, 2002; Вьетнам//Большая Российская энциклопедия. Т. 6. М., 2006. Никулин Н. И. О периодизации вьетнамской литературы эпохи средневековья; Великий вьетнамский поэт Нуген Зу. М., 1965; Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.