ЖОМОК

ЖОМОК , ж ө ө ж о м о к – элдик оозеки чыгармачы­лыктын эң байыркы жанрларынын бири, кара сөз түрүндөгү аңгемелер. Жомоктун айрым элемент­тери алгачкы коомдук түзүлүштүн учурунда эле пайда болуп, мезгилдин өтүшү, доордун алмашылышы менен өркүндөп отурган. Ал муундан­-муунга оозеки таралып келген. жомокто элдин ар кайсы доордогу тиричилиги, айлана-чөйрөгө мамилеси, келечек жөнүндөгү ой-тилеги баяндалат. Бирок булардын көпчүлүгү демейдеги адам тур­мушуна туура келе бербеген же такыр эле ок­шобогон, ойдон чыгарылган апыртма окуялар аркылуу берилет. Жомоктордун жана жөө жомоктор­дун кириш бөлүгү жомок башы аталат. Мисалы «Манаста»: «...Көбү жалган, көбү чын, көпчү­лүктүн көөнү үчүн...» деген саптар менен айтылса, жөө жомоктордо «Илгери-илгери өткөн заман­да...», «Бар экен, жок экен...» дегендей салттуу сүйлөмдөр менен башталат. Ал эми салттуу бүтүшү «Манас» эпосунда башкы каармандардын ка­йып болушу менен аяктаса, жөө жомок соңу ата­лат. Мисалы жомоктордо «...Ушинтип жыргап-­куунап жашап калышыптыр...» дегендей бүтүм чыгарылат. Жомокко каарман болуп адам эле эмес,өңчөй айбанаттар да, ал тургай жансыз нерсе­лер деле кире берет. Алардын баары адамча сүйлөп, адамча ойлонот; адамга каалаган учур­да жардамга келчү кыйбас дос же касташкан душман болот. Жомокко мүнөздүү дагы бир ка­сиет – ар кайсы элдин жомокторунда окшош идея­нын, теманын, сюжеттин, образдын жолугушу. Бул экономикалык, тарыхый шарттын окшоштугу м-н түшүндүрүлөт. Жомоктогу окшоштуктар ар бир эл­дин өзүнө гана таандык улуттук мүнөзгө ээ (мисалы, кыргыз жомокторуна көчмөн турмушту, жоокерчи­лик заманды сүрөттөө, ошого жараша башкы каармандын «алты ай минсе арыбас» аргымак атчан жүрүшү ж. б. өзгөчөлүктөр мүнөздүү). Кыр­гыз жомоктору төмөнкүдөй бөлүнөт: 1) айбанаттар жөнүндөгү жомоктор; 2) кереметтүү жомоктор; 3) турмуш­тук Жомоктор. Булардын байыркысы – а й б а ­н а т т а р жөнүндөгү ж-а к е р е м е т т ү ү жомоктор. Таптык коомго чейин эле жаралгандыктан, алар­дын көбүндө магиялык, мифтик, тотемдик түшүнүктөр чагылдырылган (буга «Кожожаш­тын» айрым эпизоддору мисал). Бара-бара ал түшүнүктөрдөн анча-мынча гана элемент калып, жомоктордун айбандар жөнүндөгүсү тамсил катары, ке­реметтүү деп аталганы элдин кыялын, келечек­ке ой-тилегин туюндуруу максатын көздөгөн. Т у р м у ш т у к жомоктор негизинен феодализм мезгилинде өнүгүп калыптанган. Булар компо­зициялык жагынан анекдотко жакын келет. Кыргыз элинин бул топко кирчү жомоктору Орто Азия­дагы башка элдердегидей эле, Алдар Көсөө, То­лубай сынчы, Асан Кайгынын ысымдары м-н байланышта айтылып, элдин турмушу, үрп-ада­ты даана сүрөттөлөт; сараң бай, алдамчы соо­дагер, зулумдук кылгандар ашкереленет. Кыр­гыз жомокторун өз өзүнчө бөлүүдө фольклорист-оку­муштуулар К. Мифтаков, М. Богданова, К. Рах­матуллин, З. Бектенов, Т. Байжиев, С. Мусаев, Ж. Таштемировдун эмгеги чоң. Бул жанрдын кара сөз түрүндөгү майда аңгемелери ж ө ө ж о м о к делет. Кыргыз эл жомоктору оозеки чыгармачылыктын башка түрүндөй эле 1920-жылдар­дан тартып жыйнала баштаган (К. Мифтаков, Ы. Абдрахманов, Ж. Жамгырчиев ж. б.). 1930– 40-жылдарда гезит-журналдарга жарыяланып турган, өзүнчө жыйнак болуп биринчи жолу 1957-жылы жарык көргөн. Кыргыз эл жомоктору­нун көбү бир нече тилдерге которулган.