КАЙРА ЖАРАЛУУ

КАЙРА ЖАРАЛУУ ‚ Р е н е с с а н с (фр. Renaissance) – Батыш ж-а Борб. Европадагы маданий-идеялык өнүгүү доору (Италияда 14– 16-к-да‚ континенттин башка өлкөлөрүндө 15– 16-к-да); о. кылым мад-тынан жаңы мезгилге өткөөл этап. Бул мезгил адатта антикалык илим м-н иск-вонун кайра жаратылышы‚ Байыркы Грекия мад-тынын тарыхый жаңы кырдаалга жараша белгилүү ченемде кайталанышы‚ жаңы сапатта өсүп-өнүгүшү катары кабылданат. Түп­күлүгүндө антифеодалдык мааниси бар Ренес­санс руханий дүйнөсүнүн айырмалуу белгилерин гуманисттик көз караш‚ антиклерикалык маз­мун‚ антикалык маданий мураска кайрылуу сыяктуу белгилер түзөт. К. ж. алгач Италияда пайда болгон. Ал жерде 12–14-к-да Ренессанс кабарчылары катары акын Данте‚ сүрөтчү Жотто ж. б. чыгышкан. К. ж. ишмерлеринин чыг-лыгы адам баласынын дүйнөнү таанып-билүү мүмкүн­чүлүктөрүнө‚ анын акыл-эсинин чексиздигине ишенүү‚ католиктик схолостиканы ж-а аскетиз­мди тануу‚ четке кагуу сыяктуу сезимдер м-н каныктырылган. Чындыктын ж-а сулуулуктун гармониясын алып жүрүүчүсү‚ болмуштун эң жогорку башталмасы катары кайрылуу‚ аалам­дын бүтүндүгүн ж-а мыйзам ченемдүүлүгүн туюу‚ баамдоо өңдүү сапаттар Ренессанс иск-восуна идеялык тереңдикти‚ каармандык масштабды ыйгарып турган. К. ж. мад-ты негизинен шаар мад-ты формасында жаралып‚ андагы өндү­рүштүн өөрчүү шартында калыптанган. Ал мад-т Ренессанс заманынан мурда эле түптөлө баштаса да‚ кийинки тарыхый этаптарда гана кеңири ачылган айрым социалдык-экон.‚ коом­дук-саясий‚ көркөм-филос. тенденцияларды‚ тү­шүнүктөрдү камтып турган. Бул мезгилде ад-т м-н иск-водо реализмдин алгачкы элементтери‚ белгилери көрүнө баштаган. Албетте‚ ал кезде реализм болмушту чагылтып берүүнүн түрдүү формалары м-н бирге жүргөн. Мис.‚ ад-тта Раб­ленин (1494–1553) «Гаргантюра жана Пантаг-

рюэль»‚ Cервантестин (1547–1616) «Дон Кихот» романдарында‚ Шекспирдин драмаларында ан­тикалык заманга кызыгуу элдик мад-тка кай­рылуу‚ анын айрым үлгүлөрүн пайдалануу м-н айкалыштырылган. Арх-ра ж-а сүрөт иск-восун­да дүйнөлүк мад-тты байыта турган көркөм жаратмалар пайда болгон. Көркөм иск-во дүйнө­сүнүн образдуу туундулары‚ чыгармалары жал­пы адамзаттык цивилизациянын өр тартышы­на‚ алга адымдашына түрткү берген. Шаарлар­да коомдук‚ гражд. имараттар‚ салтанаттуу маданий сарайлар‚ музей жайлары салынган. Италияда арх. Брунеллески‚ Палладио‚ Альбер­ти‚ Францияда Делорм‚ Лески өз курулушта­рын шаңдуу‚ гармониялуу формалар‚ каражат­тар м-н кооздошкон. Көркөм сүрөт өнөрүндө Лео­нардо да Винчи‚ Рафаэль‚ Микеланжело сыяк­туу чеберлер чындыктын миң кырдуу касиетте­рин толук кандуу чагылдыруу м-н мейкиндикти‚ мезгилди‚ көлөмдү‚ өң-түстү түшүрүүнүн ага дейре белгисиз сырларын боёктор ж-а пластикалык

Микеланже­ло. «Христосту кошуп ыйлоо» (мрамор). Ка­сиеттү ү Пётр со бору. Рим, 1498–1501. каражаттар аркылуу беришкен. К. ж. доорунда мад-т м-н катар философия илими жаңы про­блемаларды өздөштүрүүнүн үстүндө иштеди. Ре­нессанс мезгилинде мад-ттын ж-а илимдин кээ бир тармактары өз-өз алдынча эмес‚ биримдик­те жашаган. Мис.‚ философиянын идеялары философтор эмес сүрөтчүлөр‚ акындар‚ окумуш­туулар тарабынан өнүктүрүлгөн. Айрыкча грек философторунун эмгектери м-н таанышуу чечүүчү роль ойногон. Платон‚ Аристотелдин мурасы гуманисттик идеялардын бекемделиши­не чоң түрткү берген. К. ж. учуру натурфилосо­фиянын (табият философиясы) пайда болушун‚ тамырлап өсүшүн шарттады. Натурфилософия диний көз караштардан алыс тургандыгы м-н айырмаланган. Мында адам өз тагдырын өзү чеч­кенге‚ өзүнүн биосоциалдык табиятын чексиз өнүктүрүүгө‚ тереңдетүүгө жөндөмдүү экендиги айрыкча айкындалат. Ал учурда адамдар ки­теп бастырууну‚ компасты‚ ок-дарыны ойлоп чыгарышкан‚ эксперименттик табият таануу

Рафаэль. «Афина мектеби» (Байыркы Грекиянын фи­лософтору тартылган фреска. Ватикандагы делла-Се­ньятура Станцасы). Рим, 1509–11.

ишин‚ домна-металлургиялык процессти өздөш­түрүүгө жетишкен. Бул өндүрүш м-н илимдин эриш-аркак өнүгүшүнө байланышкан. Ушулар­дын бардыгы адам аң-сезиминин чындыкты чагылтуучу ж-а жаратуучу кубатын арттырган. К. ж. доорунун көрүнүктүү философу‚ карама­каршылыктардын биримдиги ж-дөгү окуунун автору Николай Кузанскийдин (1401–64) ою б-ча болмуштагы бардык нерселер универсалдуу форма катары каралган дүйнөнүн жаны деген түшүнүккө баш ийип турат. Антикалык ж-а о. кылымдык космология дүйнөнүн борбору бар деген түшүнүктү изилдеген. Ал түшүнүк б-ча дүйнөнүн чеги бар. Николай Кузанскийдин көз карашында Космостун борбору – бул Кудай‚ андыктан дүйнөнү чексиз‚ баш-аягы жок деп эсептөөгө болбойт. Ошону м-н бирге эле болмуш­ту чеги бар кубулуш катары да кароого болбойт. Бул идеялары м-н Кузанский астрономиядагы дүйнө түзүлүшүнүн геоборб. системасын төгүнгө чыгарган Коперниктин рев-ялык ачылышына жол салган. Жердин ж-а адамзаттын Ааламда­гы өзгөчөлүү орду ж-дөгү түшүнүктөрдүн туура эмес экендиги Коперниктин окуусу м-н далил­денген. Анткени Жерге ж-а Күнгө окшогон ас­ман телолорунун саны эсеп жеткис экендиги ил. ырасталган. Адамдын ой-санаасынан‚ максат­тарынан багыт алуу К. ж. дүйнө таанымынын айырмалуу белгилеринен болгон. Эгерде анти­ка философиясынын борборунда табият – кос­мос проблемасы турса‚ К. ж. заманында алдың­кы планга гражд. турмуш‚ адам баласынын иш­мердиги‚ жарык дүйнөдө өмүр өтөөнүн бакты­сы‚ азап-тозогу сыяктуу маселелер чыккан. Бул мезгилдин филос. ой-жүгүртүүсү антропоцент­ризм багытына туура келген. Борб. фигура мын­да кудай эмес‚ адам деп таанылган: Кудай – бардык заттардын‚ кубулуштардын‚ асман-жер­дин‚ материалдык ж-а руханий дүйнөнүн жара­туучусу‚ ал эми Адам – дүйнөнүн борбору‚ өзөгү. Коом – кудай эркинин туундусу‚ жаратмасы эмес‚ адам ишмердигинин жемиши‚ натыйжа­сы. Адам өз иш-аракетинде эч нерсе м-н чектел-

Леонардо да Винчи. « М ад он на Б е нуа » («Мадонна гүл менен»). Эрмитаж. С.-Петер­бург, 1478.

беши керек. К. ж. доору адамдын өзүн­өзү аңдап‚ баамдап билүү жөндөмүнүн жаңы деңгээлге кө­төрүлүшү м-н мү­нөздөлөт. Андык­тан так ошол К. ж. заманы көп кырдуу белгиге‚ өнөргө‚ чыг-лык кубатка ээ болгон‚ зор максаттарды алдыга койгон ж-а аларды жүзөгө ашыра билген ойчулдарды‚ ишкерлерди‚ инсан­дарды тарыхый майданга алып чыккан. К. ж. доорунда ад-т‚ иск-во‚ арх-ра‚ философия м-н катар саясий ж-а социалдык ойлор‚ окуулар‚ тарбия‚ билим берүү‚ анатомия ж. б. сыяктуу илим-билимдин толуп жаткан тармактары пай­да болгон ж-а өнүккөн. Айрыкча табият таануу­дагы жетишилген ийгиликтер геогр. улуу ачылыштардын натыйжалары катары жашоо­турмушка кирген. Х. Колумб‚ Васка да Гама‚ П. Кабрал‚ А. Веспуччи‚ Ф. Магеллан сыяктуу саякатчылардын ачылыштары замандын талап­тарынын негизинде жасалган. Натыйжада гео­графия‚ медицина‚ математика‚ ботаника‚ эт­нография‚ зоология‚ геология ж. б. илимдерде жаңы фактылардын‚ маалыматтардын топто­лушуна ж-а өсүшүнө алып келген. К. ж. про­блемасын‚ түшүнүгүн талдоого алганда көңүлдө кармай турган маанилүү бир нерсе бар. Айрым илимпоздор К. ж. түшүнүгүн кеңейтип кароону жактырышат ж-а аны Батыш Европа (Италия ж. б.) м-н чектөөгө каршы пикир айтышат. Мындай көз караштардын жөнү бар‚ анткени Чыгышты изилдөөчүлөрдүн эмгектеринде айрым Азия өлкөлөрүнүн (мис.‚ 8–12-к-да Кытайда‚ 12–13-к-да Закавказьеде) мад-тында ренессанс­тык белгилердин бар экендиги ырасталат. Мын­дай фактылардан алганда К. ж. доору бүткүл дүйнөлүк тарыхый көрүнүш экендиги талашсыз. Ошентип‚ Европа өлкөлөрүндө (Италия ж. б.) адеп кадам шилтеген К. ж. заманы буржуазия­нын өнүгө баштаган мезгилине туура келип‚ гу­манизм‚ адам эркиндиги сыяктуу түшүнүктөрдү камтыды. Ренессанс кубулушу Байыркы Греция мад-тын жөн гана кайталабастан‚ анын өзгөчө­лүктөрүн‚ элементтерин диалектикалык жаңы бийиктикте‚ жаңы масштабдарда‚ жаңы табыл­галар м-н куралданган абалда өнүктүрдү.

Ад.: Евдокимова Ю. К., Симакова Н. А. Музыка эпохи Возрождения... М., 1982; Культура и об­щественная мысль. Античность, средние века, эпоха Возрождения. М., 1988; Смирнова И. А. Монумен­тальная живопись итальянского Возрождения. М., 1989; Пановский Э. Ренессанс и «ренессансы» в искусстве Запада. М., 1998.

Т. Аскаров.