ГЁТЕ
ГЁТЕ Иоганн Вольфганг (28. 8. 1749, Франкфрутна-Майне – 22. 3. 1832, Веймар) – нем. акыны, жаӊы нем. ад-тын негиздөөчүлөрдүн бири, ойчул, Петербург ИАнын чет элдик ардактуу мүчөсү
(1826), Веймар театрынын уюштуруучусу ж-а жетекчиси (1791–1816). Лейпцигде (1765–68), Страсбургда (1770–71) окуган. Чыг-лыгын «Бороон жана кысым» ад-т кыймылына катышуу м-н баштаган («Жаш Вертердин азап чегүүсү» сентименталдык романы, 1774). 1775-ж. герцог Карл Августтун чакыруусу б-ча Веймарга келген. Улуу француз рев-ясын кайдыгер тосуп алса да, 1792-жылкы Веймардагы согушта француз рев-ячыл армиясынын маанисин «Дүйнөлүк тарыхтагы жаӊы доор дал ушул күндөн, дал ушул жерден башталат» деп белгилеген. Г-нин алгачкы поэтикалык чыгармалары (1767–69) анакреон лирикасынын салттарына жакын. 1770-жылдан Г-нин чыг-лыгында жаӊы мезгил башталып, атактуу лирикалык ырлары м-н драмалары («Жолоочу», 1772; «Магомет ыры», 1774; «Бороондогу жолоочу ыры», 1771–72; «Гёц фое Берлихинген» драмасы, 1773) жаралат. Гуманисттик идеалдарга ишенген Г. адам чыгармачыл кызматка жөндөмдүү экенин даӊазалап, Улуу француз рев-ясын «Венеция эпиграммалары » (1790), «Гражданин генерал» (1793) драмасы м-н «Немец эмигранттарынын маеги» (1794–95) новелласында чагылдырган. «Вильгельм Мейстердин окуудагы жылдары» романын (1793– 96), автобиографиялык «Өмүрдөгү поэзия жана чындык» (1811–33), «Италия саякаттары» (1816–29) романдарын, «Чыгыш-батыш диваны» (1814–19) циклин жаратат. Г-нин «Фауст» (1808; 1825–31) трагедиясы 18-к-дагы бүткүл европ. агартуучулук ойду жыйынтыктап, 19-к-дын проблемаларын алдынала аныктаган. Адамдын чексиз мүмкүнчүлүгүнө ишеним Фаусттун образында өтө таасирдүү ж-а таамай берилген. Г-нин көркөм мурасы дүйнөлүк ад-тка зор таасир тийгизген. Россияда анын чыгармалары 18-к-дан баштап («Фауст» 23 жолу) которулган. Ондогон изилдөөлөр бар. «Фауст» б-ча музыка ж-а опералар жазылып, сүрөттөр тартылган. Кыргыз тилине Г-нин айрым ырлары ж-а «Фауст» трагедиясынын биринчи бөлүмү которулган (1970). Г. табияттаанууда жаныбарлар м-н өсүмдүктөрдүн салыштырма морфологиясы, физика (оптика ж-а акустика), минералогия, геология, метеорология б-ча бир нече эмгек жазган. Анын морфология б-ча изилдөөлөрү тарыхый мааниге ээ. «Өсүмдүктөр метаморфозасы жөнүндө тажрыйба» (1790), «Түс жөнүндө окуу» (1810) эмгектеринин автору. Өсүмдүктөр м-н жаныбарлар организминдеги биримдик ж-дөгү көзкарашы Ч. Дарвиндин окуусуна көмөк болгон. «Морфология» деген терминди илимге киргизген. Г. – натуралист, сүрөткер катары табиятты ж-а бардык жандуу нерсени (а. и. адамды да) бир бүтүн нерсе катары караган.
Ад.: Шагинян М. С. Гёте. М.; Л., 1950; Людвиг Э. Гёте//Пер. с нем. М., 1965; Эккерман И. П. Разговоры с Гёте в последние годы его жизни. М.; Л., 1981.