ДИКТАТУРА

ДИКТАТУ́РА (лат. dictatura – чексиз бийлик) – чектелбеген бийликти демократияга жат ыкма­лар м-н ишке ашыруу системасын мүнөздөөчү түшүнүк. 1) Байыркы Римде – атайын ыйгарыл­ган укук, бийлик же диктатор бийлеген мез­гил; 2) бир кишинин, анчалык чоң эмес топтун же уюмдун чексиз бийлигин мүнөздөөчү саясий режим. Д-нын тарыхый түрлөрү: тирания, азия деспотизми, цезаризм, пролетариат диктату­расы, фашизм, авторитаризм, тоталитаризм ж. б. Булардын баары эч чектелбеген ж-а эч ким тарабынан көзөмөлдөнбөгөн, бир колго топтош­турулган, эң эле аз даражада легитимдешкен бийлик м-н, адамдардын укуксуздугу м-н, со­циалдык көзөмөл көп учурда репрессиялык фор­малардын ж-а ыкмалардын колдонушу м-н мүнөздөлөт. 20-к-да Д-нын эки түрү – авторита­ризм м-н тоталитаризм болгону белгилүү. Дик­татордук режимдин орнотулушу тарыхый жак­тан алганда саясий күрөштөр кескин күчөгөн, социал.-экон. кризистер өтө курчуган, башка­руучу режимдин социалдык базасы тарыган же бийликке күч менен келген мезгилдерге туура келет. Ал өлкөлөргө өнүккөн жарандык коом­дун жоктугу мүнөздүү (мис., Испаниядагы Фран­ко Д-сы, фашисттик Германиядагы фашисттик Д.). Укук теориясында Д. демокр. бийликтин альтернативасы делет. Д. түшүнүгү марксизмде өзгөчө аныктамага ээ болгон. Ал б-ча, ар кан­дай мамлекет белгилүү таптын Д-сы болот, үс­төмдүк кылуучу тап өз бийлигин мамл. аппа­раттын күчү м-н ишке ашырат. Буржуазиялык коомдо мамлекеттер ар түрдүү болгону м-н сөзсүз буржуазиянын Д-сы болуп эсептелет. Капита­лизмден социализмге өтүүдө пролетариат дик­татурасы, б. а. эзүүчү азчылыктын үстүнөн эм­гекчил көпчүлүктүн Д-сы зарыл, ал социализмди куруунун куралы болот дешкен.