ЖЫЛ МЕЗГИЛДЕРИ

ЖЫЛ МЕЗГИЛДЕРИ – жылдыздуу асман б-ча күндүн байкалган кыймылына ж-а табияттын мезгилдүү өзгөрүшүнө жараша жылдын мезгил­дерге – жаз, жай, күз, кышка бөлүнүшү. Ал Жер­дин өз орбитасынын тегиздигинде, эклиптика­да 23°26′ (66°34′) бурч м-н жантайып, айлануу огу м-н аныкталат. Жылдыздуу асман б-ча Күндүн көзгө көрүнгөн кыймылына жараша жыл (жаз, жай, күз, кыш) мезгилдерге бөлүнөт. Жер Күндү айланганда, анын айлануу огу өзүнө жарыш жылгандыктан, Жер жыл бою бирде түн., бирде түш. жагы м-н Күнгө карата жан­таюу абалында болот. Натыйжада Күн бирде Жердин Түн., бирде Түш. жарым шарын жарык кылып, күчтүү ысытат да, Түн. жарым шарда жай болгондо, Түш. жарым шарда кыш ж-а тес­керисинче болот. Күн борбору эклиптика б-ча кыймылдап, Түш. жарым шардын асман сфера­сынан Түн. жарым шарга (20- же 21-мартта) өткөн учурда, Түн. жарым шарда жаз башта­лат. Ошол күнү Жердин бардык бетине (уюл­дук аймактардан башка) күн-түн теңелет. Жай­дын башталышында Түн. жарым шарда (21- же 22-июнда) Күн эклиптиканын Түн. чекити (жай­кы күн токтолуу чекити) аркылуу өтөт. Бул учурда Жердин Түн. жарым шарында күн, ал эми түштүгүндө түн өтө узарат. Күздүн башта­лышында – түн. жарым шарда (23-сентябрь) Күн экваторду 2-жолу кесип өтүп (күзгү күн-түн те­ңелүү чекити), Түн. жарым шардан түштүккө өтөт. Жердин бардык орундарында кайрадан күн-түн теңелет (түн. жарым шарда 21- же 22- декабрь). Күн эклиптиканын түш. чекити (кыш­кы күн токтолуу чекити) аркылуу өткөндө, кыш башталат да, Жердин Түн. жарым шарында күн, түштүгүндө түн өтө кыскарат. Жер орбитасы эл­липс түрүндө болуп, Күндү бир калыпта айлан­багандыктан, жыл мезгилинин узактыгы да ар түрдүү болот. Январь айында Жер перигелий ар­кылуу өтүп, Күнгө абдан жакындайт. Бирок күн нуру жер бетине абдан кыйгач түшкөндүктөн, аба ырайы суук болот. Ал кезде Жер тезирээк кыймылдайт, Түн. жарым шарда кыш кыска­рып, жай узагыраак болот. Азыркы учурда түн. жарым шарда жаздын узактыгы – 92,8 сутка, жай – 93,6 сутка, күз – 89,8 сутка, кыш – 89,0 сутка болуп, бардыгы 365,2422 сутканы (тро­пиктик жыл) түзөт. Жер орбитасы эллипс түрүндө болгондуктан, аба ырайынын мезгилдүү өзгөрүшүнө жылуу ж-а муздак агымдар, тоолор, шамал көбүрөөк таасир этет. Ошондуктан кү­нүмдүк турмушта жыл мезгилинин алмашуусун астр. эмес, жаратылыш белгилери (орт. сутка­лык темп-ра) б-ча аныкталат. Астрометриялык жыл мезгилине карата календарлык мезгил 21– 22 суткага жылды­рылып эсептелет: жаз (март, апрель, май), жай (июнь, июль, август), күз (сентябрь, октябрь, ноябрь), кыш (де­кабрь, январь, фев­раль).