ЖАНЫБЕК ХАН
ЖАНЫБЕК ХАН (15-кылымдын башы – болжол м-н 1470-жылдардын ичинде) – Казак хандыгын негиздөөчүлөрдүн бири. Орус хандын тукуму, Барак хандын кичүү уулу. Ак Ордонун ханы Барак өлгөндө (1428), Дешт-и Кыпчактагы бийлик Абу-л-Хайр ханга өтүп, 1457-ж. Чыганактын алдындагы согушта анын колу калмактардан жеңилип, натыйжада ич ара араздыктардын пайда болушу Жаныбек хандын бир тууганы Гирей (Керей) экөөнү өздөрүнө тийиштүү улусу м-н Моголстанга кетүүгө аргасыз кылган. 1458-жылы Гирей хан көтөрүлүп, ал өлгөндө (1465–66), бийлик Жаныбек ханга тийген. 1470-жылы көчмөн өзбектердин ханы Шайх-Хайдар өлтүрүлгөн соң, Дешт-и- Кыпчактын басымдуу бөлүгү Жаныбек хандын колунда калган. Жаныбек хандан Иренжи, Махмут, Касым, Адик, Асик, Жаныш, Таныш, Камбар, Жадик деген тогуз уул болуп, алардын ичинен өзгөчө белгилүүлөрү Касым м-н Адик. 16-кылымдын аягынан 19-кылымга чейинки Казак хандары жалаң Жадиктин тукумунан чыккан. Казак элинин калыптана башташы ушул Жаныбек хандын мезгилине туш келет. Кыргыз элинде Жаныбек ханга байланышкан көптөгөн жомоктор бар.
Ад.: «Тауарих-и гузида-йи нусрат нама», Бинаи, «Шайбанинама». Материалы по истории казахских ханств XV–XVIII вв. А.-А., 1969; Абулгазы. Родословие тюрков. СПб., 1907; Мырза Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. А., 1999.
А. Махаева.