КАЗАКСТАН

КАЗАКСТАН , К а з а к с т а н Р е п у б л и к а­с ы – Евразиянын борб. бөлүгүндөгү мамлекет.
Борб. Азиянын түн. бөлүгүндө; эң батыш чет­жакасы – Урал д-нын оң жээги Европанын че­гинде. Түн.-батышынан, түндүгүнөн ж-а түн.-чы­гышынан Россия, чыгышынан Кытай, түш­түгүнөн Кырг-н, Өзбекстан ж-а Түркмөнстан м-н чектешет; батышынан Каспий деңизи м-н чулганат. Аянты 2724,9 миң км² (дүйнөдө 9- орунда; кургактыктын 1,8% аянтын ээлейт); аймагы батыштан чыгышка 3000 кмдей, түн­дүктөн түштүккө 1600 кмдей созулат. Калкы 15,7 млн (2008). Борбору – Астана ш. Акча бирдиги – теңге. Мамл. тили – казак тили; мамл. мекеме­лерде ж-а жерг. өзүн-өзү башкаруу органдарын­да казак тили м-н кошо орус тили да расмий

колдонулат (бийлик ж-а башкаруу органдарын­да иш кагаздары казак тилине толук өткөрү­лүүдө). Адм. жактан 14 облуска ж-а респ-га баш ийген 2 шаарга бөлүнөт (к. таблицаны).

Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2006)

К. – КМШга (1991-жылдан), БУУга (1992), Ев­ропа коопсуздук ж-а кызматташтык уюмуна (1992), ЭВФке (1992), Ислам конф-ясы уюмуна

(1995), ШКУга (2001) мүчө.

Мамлекеттик түзүлүшү

. К – унитардык мам­лекет. К-дын Конституциясы 1995-ж. 30-август­та референдумда кабыл алынган. Башкаруу фор­масы – президенттик республика. Мамлекет баш­чысы – бүткүл эл тарабынан 5 (2007-жылга че­йин – 7) жылдык мөөнөткө шайланган прези­дент (бул биринчи президентке тийиштүү эмес). Мыйзам чыгаруучу жогорку органы – Мажилис ж-а Сенат (эки палаталуу парламент; Мажилис­те 5, Сенатта 6 жылдык мөөнөткө шайланып, 107 депутаттан турат). Аткаруу бийлигинин жо­горку органы – премьер-министр жетектеген өкмөт. Премьер-министр межилистин макулду­гу м-н президент тарабынан дайындалат. К-да көп партиялуу система орун алган. Ири пар­тиялары: Улуттук-демокр. партия «Нур Отан», Коомдук социал-демокр. партия, К. демокр. партиясы «Ак-Жол», К. социал-демокр. пар­тиясы «Ауыл», К. коммунисттик элдик пар­тиясы.

Табияты

. К-дын аймагында көтөрүңкү түздүк­төр ж-а сары-аркалар (бийикт. 500–600 м) ба­сымдуу; алар өлкөнүн аймагынын 50%ке жа­кынын, ойдуңдуу түздүктөр (100–250 м) 30%ин, тоолор (1000–4000 м) 20%тейин ээлейт. Бийик­тик амплитудасы –132 мден (Маңкыштактагы Карагие ойдуңу) 6995 мге чейин. Өлкөнүн батыш бөлүгүн кум ж-а шор массивдүү Каспий бою ой­дуңу ээлейт. Анын чыгышында эрозиялык Му­шаттары (жарлары) – чинкалар; Алматыдан 200 км түн.-чыгыштагы Чарын (Шарын) д-нын шаң­шаары (каньону); өлкөнүн түндүгүндөгү Боро­вой курортуна жакын жайгашкан Көкчө-Тоо ас­калары ж-а көлдөрү ж. б. кирет.
К-дын аймагы негизинен Урал-Охота кый­мылдуу алкагында жайгашкан, анын бүктөлүү структурасынын айрым жерлери жаш платфор­манын жабындысы м-н капталган. Борб. К. бүк­төлүү облусу негизинен Казак Сары-Аркасына дал келип, догоо сымал 2 бүктөлүү системасына бөлүнөт: каледондук Түн. К. (түндүгүндө) ж-а герциндик Жунгар-Балкаш (түштүгүндө). Бул бүктөлүү облусунун чегинде архей-протерозой мас­сивдери – Көкчө-Тоо, Арганат, Түн. ж-а Түш.

Бетпак-Талаа чополуу чөлү.

гожар жапыз тоосу (бийикт. 657 мге чейин, Чоң Боктыбай чокусу) көтөрүлөт. К-дын түш.-батыш четинде Маңкыштак ж. а. ж-а чөлдүү Үстүрт платосу жайгашкан. Андан чыгыштагы Туран ойдуңунда Арал бою, кум массивдүү – Кара-Кум ж-а Кызыл-Кум чөлдөрү орун алган. Түндүктөн К-дын аймагына Батыш Сибирь түздүгүнүн түш. чет жакасы (бийикт. 100–150 м) кирип турат. Аны түш.-батыштан Торгой платосу улап ке­тет. Өлкөнүн борб. бөлүгүн ээлеген Казак Сары- Аркасында бийикт. 1565 мге жеткен (Аксоран чокусу) калдык жапыз тоолор орун алган. Ка­зак Сары-Аркасы түштүктө чөлдүү Бетпак-Та­лаа платосуна (деңиз деңг. орт. бийикт. 300– 350 м) өтөт. Өлкөнүн чыгыш, түш.-чыгыш бөлүктөрүндө тоолуу рельеф басымдуулук кы­лат; мында негизинен Алтайдын түш. бөлүгүнүн, Тарбагатайдын, Саурдун, Жети-Суу Ала-Тоосу­нун, Түн. ж-а Батыш Теңир-Тоонун орто бийик ж-а бийик кырка тоолору ички ж-а тоо аралык ойдуңдары м-н кезектешип жатат. Өзгөчө гео­морфол. объектилерге Үстүрт платосунун тик ка-

Көкчө-Тоо дөңсөөсү.

Улуу-Тоо, Ак-Тоо-Моюн-Тоо, Макбал жайгаш­кан. К-дын түндүгүнө Түш. Уралдын герциндик структурасы кирип турат. Өлкөнүн батышын анын эң чуңкур бөлүгүн Орус платформасынын Каспий бою синеклизасы ээлейт. Түш.-батышы­на Жер ортолук деңиздик кыймылдуу алкагы­нын Түш. Туран плитасы кирет. Кен байлык­тарга бай: кара ж-а түстүү металлдар, уран, ал­тын, нефть (запасы б-ча дүйнөдө 7-орунда), газ (13-орунда), агрардык-тех., хим. ж-а индустрия­лык сырьёлор.
К-дын аймагы мелүүн климаттык алкакта жайгашкан. К. Евразиянын борб. бөлүгүнөн орун алгандыктан, климаты кургакчыл ж-а кыйла континеттик. Жайында Азор, кышында Сибирь антициклондорунун таасири астында турат. Жыл бою кез-кезде батыштан, түн.-батыштан ж-а түндүктөн муздак аба массасы согуп турат. Январдын орт. темп-расы түндүгүндө ж-а чыгы­шында –18°Сден түздүктүү аймагынын эң түштү­гүндө –3°Сге чейин; июлдуку түндүгүндө 19°Сден түштүгүндө 28–30°Сге чейин. Тоолоруна климат­тын бийиктик алкактуулугу мүнөздүү. К. жаан­чачынга жалпысынан жарды, аймак б-ча бир­дей жаабайт. Өлкөнүн түн. бөлүгүндө, токой­луу талаа зонасында жаан-чачындын жылдык орт. өлчөмү 300–400 мм, андан түштүктө, талаа зонасында 250 мм, жарым чөл ж-а чөл зонала­рындагы түздүктөрдө 100–200 мм, түштүктөгү ж-а түш.-чыгыштагы тоолордо 500–1000 мм, Алтайдын батыш капталдарында 1600 ммге че- йин. К-да жалпы аянты 1090 км² болгон 1450 мөңгү бар, алардын көбү Жети-Суу Ала-Тоосун­да, Теңир-Тоодо, Тарбагатайда, Алтайда жай­гашкан.
К. дүйнөдө суу м-н аз камсыз болгон регионго кирет. К-дын аймагында 39 миңдей дарыя ж-а сай бар, алардын 8 миңдейинин узундугу 10 км­ден ашат. Ири дарыялары (К-дын чегиндеги узун­дугу): Иртыш (Ертис; 1700 км), Ишим (Есиль; 1400 км), Сыр-Дарыя (1400 км), Урал (Жайык; 1082 км). Өлкөнүн түн. ж-а түн.-чыгыш бөлүктө­рүндөгү дарыялар (Иртыш ж-а анын куймалары – Ишим, Тобол) Түн. Муз океандын, көп дарыя­лары ички Каспий деңизинин (Урал, Эмба), Арал деңизинин (Сыр-Дарыя), Балкаш көлүнүн (Иле), Тенгиз көлүнүн (Нура) алаптарына кирет. К-дын аймагында жалпы аянты 45 миң км²ден ашык 48 миңден ашуун көл бар, алардын көбү – аян­ты 1 км²ден ашпаган чакан көлдөр. Ири көл­дөрү: өлкөнүн борб. бөлүгүндөгү Балкаш, Тен­гиз, Жонгор капкасындагы Ала-Көл, Сасык-Көл, чыгыштагы Зайсан, Маркакөл. Дүйнөдөгү ири көлдөрдүн – Каспий ж-а Арал деңиздеринин акваторияларынын айрым бөлүктөрү да К-га таандык. Жалпы көлөмү 95,5 км³ден ашкан 200дөн ашкан суу сактагыч бар; аларга Сыр- Дарыядагы (5,5 км³) Буктурма, Капчыгай, Чар­дарыя (Шардара), Тобол д-ндагы Жогорку То­бол (0,82 км³), Каратомар (0,59 км³), Ишим д-ндагы Сергеев (0,7 км³) суу сактагычтары ки­рет. Агын суулардын жалпы жылдык орт. ре­сурсу 100,5 км³, анын 56,5 км³и гана К-дын ай­магында түзүлүп, 44 км³и чектеш өлкөлөрдөн – Кытай, Өзбекстан, Кырг-н, Россиянын аймак­тарынан агып түшөт. Жер астындагы суунун жылдык жалпы запасы 15,83 км³ болгон 626 кени ж-а участогу чалгындалган; анын 50%ке жакыны өлкөнүн түш., 20%и батыш аймакта­рында.
К. аймагынын континенттин ички бөлүгүндө жайгашкандыгы, аймактын кеңдик ж-а узун­дук б-ча зор аралыкка созулушу, тоо ж-а түздүк рельефинин кезектешип жатышы ландшафттык ж-а биол. ар түрдүүлүккө өбөлгө түзөт. Түздүк­төрдө кеңдик, тоолордо бийиктик алкактуулук даана байкалат. Өлкөнүн түндүгүндөгү токой­луу талаа зонасынын жегичтүү кара топурагы түштүктү карай мелүүн кургакчыл талаанын кадимки кара, мелүүн кургак талаанын карал­жын каштан, кургак талаанын кадимки каш­тан, жарым чөлдүн ачык каштан топурактары м-н алмашат. Түздүк топурактуу аймактын аян­тынын ¹/ ин коңур чөл-талаа ж-а ачык-коңур чөл топурактары ээлеп, кумдуу ж-а такыр сы­мал топурактардын зор массивдери м-н кезек­тешип жатат. Батыш ж-а Түн. Теңир-Тоонун этектериндеги түздүктөрдө ж-а этек тоолордо боз ж-а ачык каштан топурактары басымдуулук кылат. Түн. Теңир-Тоонун, Саурдун, Тарбагатай­дын, Батыш Алтайдын жапыз тоолоруна мү­нөздүү тоонун каштан ж-а тоонун кара топурак­тары өйдөлөгөн сайын тоо токоюнун боз ж-а токойдун каралжын топурактары м-н алмашат. Токойдун жогорку чегинен өйдө тоо-шалбаа то­пурактары өрчүгөн. Дыйканчылыкка жараксыз же аз пайдаланылган топурактуу жерлер да арбын; мис., кумдуу массивдер 27 млн га, шор жерлер 20 млн га аянтты ээлейт. Жалпысынан топурак кыртышынын табигый күрдүүлүгү тө­мөн, эрозияга, дефляцияга, шордонууга ж. б. жагымсыз процесстерге кыйла дуушарланган. 1950–80-жылдары ургаалдуу пайдаланылган 11 млн га дың жер кийин аңызга айланып, чи­риндиси азайып арыктап кеткен.
Өлкөнүн түндүгүндө, токойлуу талаа зонасын­да ж-а талаа зонасынын түн. бөлүгүндө дүйүм чөптүү-кылкан өсүмдүктүү талаа (ак кылкан, бетеге, коңур баш, тоо сулусу, кыяк, шыбак), суу жайылмаларында түбү боштуу ж-а бууда­йытуу шалбаа таралган. Байтерек-кайыңдуу то-

Өлкөнүн түндүк бөлүгүндөгү ак кылкандуу талаа.

кой массивдери, кызыл карагайлуу токойчолор кездешет. Кургак талаага бетеге-ак кылкандуу өсүмдүк жамаатташтыгы мүнөздүү. Жарым чөл­дөрдө шыбак-кылкандуу өсүмдүктөр үстөмдүк кылат. Чополуу ж-а шагылдуу чөлдөрдө ксеро­фиттик бадалдар ж-а бадалчалар, а. и. гало­фиттер (прутняк, сарсазан, бүргөн, кокпек, со­лерос, ак ж-а кара шыбак, түлкү машак, жан­так, терскен, тамариск ж. б.) да өсөт. Кумдуу чөлдөргө псаммофиттер (кум шыбагы, кум су­луусу, жузгун, кум акациясы, ак сөксөөл ж. б.) мүнөздүү. Кызыл-Кум кумдарында кара сөксөөл­дөр кездешет. Кырка тоолордун капталдарынын төмөнкү бөлүктөрүнө ж-а этек тоолорго талаа өсүмдүктөрү мүнөздүү. Андан өйдө бадалдар – ит мурун, шилби, бөрү карагат өсөт; Иле Ала- Тоосунун түн. капталдарында жапайы ж-а экме алма токойлору, долоно кездешет. Алтай ж-а Жети-Суу Ала-Тоолорунун орто бийик тоолорун­дагы ийне жалбырактуу токойлорго Сибирь кара карагайы, карагай, кызыл карагай, көк кара­гай, кедр (бал карагай) ж. б., Теңир-Тоого кара­гай мүнөздүү. Токойдон жогору жаткан субальп ж-а альп шалбаасы баалуу жайыт болуп са­налат. Теңир-Тоонун кырка тоолорунун кыр­ларына жакын арча (өрөк арча) токойлору кез­дешет.
К-да өзгөчө коргоого алынган 109 табигый аймак бөлүнгөн, ал өлкөнүн аймагынын 5,4%ин ээлейт. Ага 10 корук (Ак-Суу–Жабаглы, Алма­ты, Ала-Көл, Барса-Келбес, Батыш Алтай, Кара- Тоо, Коргалжын, Наурзум, Маркакөл, Үстүрт), 10 улуттук парк (Алтын-Эмел, Баянаул, Бура­бай, Иле-Ала-Тоо, Каркаралы, Катон-Карагай, Көкчө-Тоо, Чарын, Сайрам-Угам, Көл-Сай), 50 табигый корукча (заказник; геол., ботан., зоол., көл, саз, ландшафттык ж. б.), 26 табият эсте­лиги, 5 ботан. бак ж. б., 2 табият резерваты (Ертис орманы, Семей орманы) кирет. Коргоого

Иле Ала-Тоосундагы тоо токою.

алынган бул аймактар негизинен жер бетинин экосистемасын ж-а өсүмдүк жамаатташтыгын камтыйт. Респ-нын аймагы аркылуу суу-сазда жашоочу куштардын 140 түрү учуп өтөт; анын 11 түрү ТКЭСтин Кызыл китебине катталган.
Бул сейрек ж-а эндемик куштардын популяция­сын сактоо максатында жалпы аянты 17 миң км² болгон глобалдуу маанидеги жер коргоого алынган. Алар негизинен К-дын борб., түш.- чыгыш ж-а чыгыш бөлүктөрүндө жайгашкан. Коргалжын ж-а Иргиз-Торгой көлдөр система­сы Рамсар конвенциясы тарабынан коргоого алынган.

Калкы

. Калкынын басымдуу бөлүгүн (53,4%) казактар түзөт (1999-жылкы эл каттоо б-ча). Орус (30%), украин (3,7), немис (2,4) улуттары негизинен өлкөнүн түн. ж-а чыгыш бөлүктө­рүндө жашайт. Калгандарын татар (1,7%), уй­гур (1,4), беларус (0,7), корей (0,7), азербайжан, түрк, поляк, дунган, күрд, тажик, башкырт, молдаван ж. б. улуттар түзөт. Калкынын жыл­дык орт. табигый өсүү темпи жогору: 2005-ж. 1000 тургунга 8,0 адам, 1999-ж. 4,6 адам туура келген. Төрөлүү 1000 тургунга 18,4 бала, өлүм­житим 1000 тургунга 10,4 адам туура келет (2005). 15 жашка чейинки балдар калктын

Астана ш. Ишим дарыясынын сол жээги.

26,2%ин, эмгекке жарамдуу курактагылар 63,4%ин, карыгандар 10,4%ин түзөт. Өмүрдүн күтүлгөн орт. узактыгы 65,9 жыл (эркектерди­ки 60,3, аялдардыкы 71,8 жыл). Калктын орт. жыштыгы: 1 км² жерге 5,6 адам туура келет (2006; Евразиядагы эң төмөнкү көрсөткүч). Калк өлкөнүн түш., түн. ж-а чыгыш обл-нда жыш, батыш ж-а түш.-батыш обл-нда салыштырма­луу сейрек отурукташкан. Динге ишенгендери негизинен – мусулман-сунниттер. Шаар калкы 57,1% (2006). Ири шаарлары: Алматы ( калкы 1247,9 миң), Астана (550,4 миң), Чымкент (526,1 миң), Караганды (446,1 миң), Тараз (336,1 миң), Павлодар (295,7 миң), Усть-Каменогорск (288,5 миң), Семипалатинск (Семей; 277,3 миң), Ак- Төбө (258,0 миң), Костанай (207,8), Уральск (202,0 миң).

Тарыхы

. Археол. изилдөөлөр К-дын аймагын­да евразиялык микроиндустриялык Ашель (бол­жол м-н 1 млн 200 миң жыл мурда) доорунда эле адам жашаганын далилдейт. Кара-Тоо тоо кыркасынын түш.-батыш бетинин тоо этеги м-н Сыр-Дарыя өрөөнүнүн (Кош-Коргон, Чок- Таш) ортосундагы аймактарда алгачкы адамдар жашаган. Ортоңку палеолитке (Мустье доору) Кара-Суу (3 баскычтан турат), Кара-Тоо тургун жайлары, жогорку палеолитке Вишнёвка, Ку­дайкөл, Ч. Валиханов атн., Шульбинка эсте­ликтери таандык. Мезолит доору К-дын түн. ж-а түн.-чыгыш аймактарында (чакан топтор­дун устаканалары, тургун жайлары) жакшы изилденген. Неолит К-дын түн. ж-а түн.-баты­шында кельтеминар мад-тынын (б. з. ч. 6-миң жылдыктын аягы – 5-миң жылдык) варианты м-н көрсөтүлгөн. Волга-урал, орёл, маханжар, атбасар, сероглаз мад-ттарына таандык эстелик­тер К-дын батыш, түн.-батыш ж-а түндүгүнөн, Усть-нарымск мад-тына таандык эстеликтер (дарыянын боюнда кайыктын формасындай Шидерты-3 көрүстөнү, Железинка кыш-на жа­кын жердеги мүрзөлөр) К-дын чыгышынан та­былган.
Алгачкы металл доорунун башталышында (б. з. ч. 4-миң жылдыктын аягы – 3-миң жыл-

Жети-Суудагы соңку коло дооруна таандык коло буюмдар. дык) К. аймагынын көбүндө терсек, ботай, Ир­тыш боюнда шидерты ж-а усть-нарым тибинде­ги, Волга-Урал аралыгында каспий бою ж-а хвалын-ортотог ж. б. мад-ттар өкүм сүрүп, мал чарбачылык ж-а металл иштетүүнүн белгилери байкалат. Урал-казак талааларында ямный ж-а афанасьев мад-ттарына Карагаш ж. б. көрүстөндөр таандык. Кечки коло дооруна (б. з. ч. 2-миң жылдыктын аягы – 1-миң жыл­дыктын башы) андрон мад-ты ж-а аны алмаш­тырган валик карапа мад-ты тиешелүү. Иртыш бою аймагында елунин мад-ты, кийин армен мад-ты өкүм сүргөн. Коло доорунда таш бетин­де петроглифтер пайда боло баштаган. Алгач­кы темир доору (б. з. ч. 8–7-к-да) сак-массагет, савромат, сармат, саргат археол. мад-ттарынын эстеликтери м-н көрсөтүлгөн. Бул мад-ттарга Бес­шатыр, Ысык, Тагискен, Уйгарак, Чиликти, Берел, Байкара ж. б. комплекстери таандык. К-дын түн. аймагында б. з. ч. 1-миң жылдык­тын аягы – б. з. 1-миң жылдыктын ортосунда Сыр-Дарыянын ортоңку агымында отрар-кара­тоо м-н куаунчин мад-ттары өнүккөн. Мурда бул жерлер Кангүй мамлекетинин курамында бол­гон. Жети-Суу аймагында табылган эстеликтер­дин көбү усундар м-н байланышкан. К-дын ба­тыш аймактарындагы эстеликтер (Лебедевка ж-а Кырык-Оба көрүстөндөрү) сармат археол. мад-тына, Тобол ж-а Ишим д. аралыгындагы­лар саргат мад-тына таандык (4-к-га чейинки мезгил). Элдердин улуу көчүү доорунда хунндар­дын таасиринен алгачкы темир доорунун мад-т­тарынын кээ бирлери жоголуп кеткен. К. ай­мактарындагы мад-ттардын өнүгүшүнө Улуу Жибек жолу чоң таасирин тийгизген. Б. з. ч. 7–4-к-да К-дын аймагын уруу союздары мекен­деген, алардын ириси сактар болгон. Б. з. ч. 4– 2-к-да К-да усундардын (Жети-Сууда), каңлы­лардын (Кара-Тоо ж-а Сыр-Дарыя р-ну), алан­дардын (Арал ж-а Каспий деңиздер аралыгы) уруу союздары куралган. Калк көчмөн мал чар­басы ж-а дыйканчылык м-н кесиптенген. 6-к­дын 2-жарымында К-дын аймагы Түрк каган­дыгынын (кийин Батыш түрк кагандыгы) ку­рамына кирген. Щучье көлүнө (Боровое) жакын жерде түрк эстеликтерине тиешелүү канжар,

анын катарындагы эстеликтерден 1-миң жыл­дыктын 2-жарымына таандык көрүстөндөрдө аты м-н кошо көмүлгөн маркумдун сөөгү табыл­ган (6-к.). 6–8-к-да соода өнүгүп, жаңы мамл. бирикмелер пайда болгон. К-дын түн. ж-а борб. аймактарында шаарлар [Тараз, Исфижаб (Сай­рам), Усбаникент, Отрар, Шавгар (Түркстан ш.), Сауран, Сыгнак, Кулан, Кайлык, Талгар] өсө баштаган. 11–12-к-да негизинен К-дын түн. ай­мактарында чоң ж-а кичине шаарлардын саны 200гө жеткен. К-да 8-к-дын башында Түргөш ка­гандыгы, 8-к-дын 2-жарымында Карлук каган­дыгы өкүм сүргөн (766-ж.). 8–10-к-да К-дын түштүгүндө суннит багытындагы ислам дини жайылган. Казак эли көчмөн эл болгондуктан, исламды баары бирдей кабыл алган эмес. Ис­лам дининен тышкары зороастризм, буддизм, христиан диндери да болгон. 9–11-к-да К-дын батыш ж-а түш.-батыш аймагы Огуздар мамле­кетине кирген; түн.-чыгыш ж-а борб. бөлүктөрүн кимактар м-н кыпчактар мекендеген. Ошол кез­де К-дын аймагы Дешт-и-Кыпчак деп аталган. 10-к-дын 1-жарымында Жети-Сууга Чыгыш Түркстандан келген ягма түрк уруусу Карлук кагандыгын кулатып, Караханиддер мамле­кетин түзүшкөн. 10-к-дын аягында – 11-к-дын 1-жарымында Караханиддер Кашкар, Жети-Суу, Мавераннахрды каратып алышкан. 11-к-дын 2- жарымында Караханиддердин арасында ич ара талаш-тартыштар башталып, сельжуктар Ма­вераннахрды басып алышкан. 1130-ж. Жети- Сууну басып алган кара кытайлар Караханид­дер мамлекетин кулатып, Борб. Азияда өз мам­лекетин түзгөн. 12-к-дын ортосунда Кара кы­тай мамлекетинин начарлашынан улам, ан­дан Хорезм бөлүнүп чыккан. 1219–21-ж. К. ай­магына моңголдор басып кирип, көптөгөн шаар­лар талкаланган. Моңголдордун тушунда К-дын көпчүлүк аймагы Алтын Ордого, ал жоюлган соң Ак Ордо, Көк Ордо, Моголстан, Сибирь, 14- к-дын аягы – 15-к-дын башында Ногой Ордо ж-а Өзбек хандыктарынын курамына кирген. Ногой Ордо Жайык (Урал) ж-а Волга д-нын ара­лыгындагы аймакты, Өзбек хандыгы Арал де­ңизинен батышты көздөй Урал д-на, түштүгү Тобол д-на, чыгышы Иртыш д-на чейинки ай­мактарды ээлеген. Өзбек хандыгынын эли «өз­бек-казактар» деп аталган (орус тарыхый булак­тарда «киргизы»). Феодалдык ич ара чыр-чатак­тын, эзүүнүн айынан казак уруулары Өзбек хан­дыгынын аймагынан Жети-Сууга (Чүй, Талас) оогон. 15-к-дын 2-жарымы – 16-к-дын башын­да Жети-Сууда Казак хандыгы түзүлгөн. 16-к­дын ортосунда Ногой Ордо, кийин Моголстан, Сибирь хандыктары кулап, алардын курамын­дагы казак уруулары Казак хандыгына кошул­ган. Казак хандыгы Улуу жүз, Орто жүз, Кичүү жүз деп бөлүнүп (к. Жүз), казак элинин калып­тануу процесси аяктаган. 19-к-дын башында Казак хандыгы жоюлуп (1847), аталган жүздөр­дүн аймактарында өз алдынча хандыктар пай­да болгон. 18-к-дын 1-жарымында казактар Жуңгар хандыгынын (ойроттор) тынымсыз ча­буулуна дуушар болгон. Казактар кол жыйнап, бир нече жолу (1710, 1728, 1729) жуңгарларга каршы сокку урган, бирок жуңгарларды жеңүүгө мүмкүнчүлүгү болбогондуктан, Россиянын кура­мына кирүүнү көздөшкөн. 1731-ж. Кичүү Жүз (Абулхайрдын демилгеси м-н), 1740-ж. Орто жүз (Абылай хандын күчү м-н) Россиянын курамы­на кошулган. 18-к-дын аягында К-дын түш. аймактарын Кокон хандыгы каратып алган.18- к-дын 2-жарымынан К-дын Россия м-н экон. ж-а саясий мамилелери бекемделген. 1820-жыл­дардын аягында Бөкөй хан ж-а Вали каган каза болгондон кийин, Россия Орто жүздөгү хандык бийликти жоюп, 1822-ж. жаңы башкаруу сис­темасын киргизген. М. М. Сперанский иштеп чыккан «Сибирдик кыргыздар жөнүндө устав» б-ча 8 округ түзүлүп, округдар болуштуктарга (волост) бөлүнүп, султандар (Чынгызхан туку­му) башкарган. Аларга орус армиясынын офи­цер наамдары ыйгарылган. 1824-ж. Кичүү жүздө хандык бийлик жоюлуп, анын үчкө бөлүнгөн аймагына да султандар бийлик жүргүзгөн. Рос­сиянын курамына киргенден кийин казак ак сөөктөрүнүн укуктары чектелген. Натыйжада 19-к-дын 1-жарымында Россия империясына, о. эле Кокон бийлигине каршы (1809, 1821) К. аймактарында элдик көтөрүлүштөр болгон. 1840- жылдары султан Кенесары Касымов өзүн хан деп жарыялап, казактарды бириктирип, өзүнчө башкаруу үчүн орустарга каршы күрөшкөн. 19- к-дын ортосунда Урал ж-а Волга д-нын аралы­гындагы аймакта Бөкөй Ордосу түзүлгөн (1876- жылга чейин). 19-к-дын 2-жарымында Россия­нын курамындагы казак жерлерине кокондук­тар м-н хивалыктар кол салып турган. Алар­дан коргонуу үчүн Сыр-Дарыя, Иргиз ж-а Тор­гой д-нын жээктерин чыңдашкан. 1853-ж. орус­тар кокондуктардын Ак-Мечит (кийин Перовск) чебин басып алган. Ак-Мечит чеби аркылуу орус­тар аскерин К-дын түш. аймактарына жиберүүгө ыңгайлуу шарт түзүлгөн. 1846-ж. Иле д-на че­йинки Жети-Суунун бир бөлүгү Россия империя­сынын курамына кирген. 1854-ж. Верный чеби курулуп, Батыш Сибирден Жети-Сууга көптөгөн орус дыйкандары м-н казактар көчүп келе баш­таган. Улуу жүздүн аймагына Россиянын таа­сирин төмөндөтүүгө Кокон хандыгы көп аракет­тенген. 1860-ж. Кокон аскерлери орустардан жеңилип, Россия империясы толугу м-н Жети- Суунун аймагын өзүнө караткан. Падышалык өкмөт адм. башкаруу реформасын жүргүзгөн. Үч жүз тең жоюлган. 1867-ж. Жети-Суу ж-а Сыр- Дарыя обл. түзүлүп, Түркстан генерал-губерна­торлугуна караган. 1868-ж. Урал ж-а Торгой обл. Оренбург генерал-губернаторлугунун, Акмоло

м-н Семипалатинск обл. Батыш-Сибирь генерал­губернаторлугунун курамына кирген. Облус уездге, уезд болуштукка, болуштук айылга (100– 200 түтүн) бөлүнгөн. Жердин баары мамлекет­тештирилип, облустарда россиялык мыйзамдар б-ча иш жүргүзгөн соттор, бий соттору негиз­делген. 19-к-дын 2-жарымынан К-дын чарбасы­на орус дыйкандарынын чарбасы (жер иштетүү ж. б.) таасирин тийгизген. Верный, Семипала­тинск сыяктуу шаарлар көбөйө баштаган. Транс­сибирь магистралы ж-а Оренбург-Ташкент т. ж. (1901–05) курулган. 20-к-дын башында нефть алуу өнүгө баштаган. Россия губернияларында жер тартыш болгондуктан, падышалык өкмөт Столыпиндик агрардык реформа б-ча орус дый­кандарын Чыгышты көздөй көчүргөн. Натый­жада Акмоло, Торгой, Урал ж-а Семипалатинск обл-на 1906–12-жылдары 438 миңден ашык дыйкан көчүп келген. Социалдык ж-а колония­лык эзүү казак элинин нааразылыгын туудур­ган. 18–19-к-да С. Датовдун, И. Таймановдун ж-а М. Өтөмисевдин жетекчилиги м-н козголоң­дор чыккан. Биринчи дүйнөлүк согуш мезгилинде салыктын көбөйүшү, элдин экон. абалынын на­чарлашы ж-а казактардын тылдагы жумуштар­га алынышынын натыйжасында падышалык бийликке каршы элдин нааразылыгынын күч алышынан улам чыккан дыйкандар козголоңу улуттук-боштондук көтөрүлүшкө (1916) айлан­ган. Көтөрүлүш басылып, ага катышкандардын көбү атылып, сүргүнгө айдалып, калгандары Кытайга качкан. Февраль рев-ясынан (1917) ки­йин К-да кош бийлик [Убактылуу өкмөт (Таш­кенттеги Түркстан к-ти, обл., уезддик к-ттер, шаарларда ж-а болуштуктарда комиссариаттар) ж-а Советтер (эсерлер, меньшевиктер, больше­виктер)] өкүм сүргөн. 1917-ж. июнда А. Бөкей­ханов жетектеген казактардын улуттук «Алаш» партиясы, декабрда «Алаш Ордо» өкмөтү түзүл­гөн. Бул өкмөт улуттук автономия түзүү макса­тында Совет бийлигине каршы күрөшүп, жаран­дык согушта ак гвардиячыларды (Колчак), ак казактарды (Дутов), падышалык генералдарды колдогон. К-дын көп бөлүгүн ак гвардиячылар басып алган. Ак гвардиячылардын тылында жашыруун большевиктик уюмдар жетектеген партизандык кыймыл кеңири кулач жайган. Оренбург, Жети-Суу, Урал фронттору түзүлгөн. К-да Совет бийлиги 1917-ж. ноябрь – 1918-ж. март аралыгында орногон. Бирок 1918-ж. жа­йында түн.-чыгышы ж-а батышы ак гвардия­чылардын колунда калган. Ал аймактар 1919- жылдын 2-жарымында – 1920-жылдын башын­да М. В. Фрунзе жетектеген Кызыл Армиянын бөлүктөрү тарабынан толук бошотулуп, К-дын бүт аймагында Совет бийлиги орногон. РСФСР ББАК ж-а ЭКСтин 1920-ж. 26-августтагы дек­рети б-ча РСФСРдин карамагына кирген Кыр­гыз АССРи (борбору Оренбург) түзүлгөн. Кыр­гыз АССРинин курамына Акмоло, Семипала­тинск, Урал, Торгой обл., о. эле Закаспий обл­нун бир бөлүгү ж-а Астрахань губерниясы кир­ген. 1921–22-ж. жүргүзүлгөн жер-суу рефор­масынын негизинде Россиядан көчүп келген орус дыйкандарынын мурда казактардан тартып алган жерлеринин көбү кайра жерг. элге кай­тарылган. 1924–25-ж. О. Азияда улуттук-мамл. бөлүнүү башталып, Жети-Суу ж-а Сыр-Дарыя обл-нун түн. аймактары Кыргыз АССРинин курамына кирген. 1925-ж. апрелде Казак АССРи деп аталып, борбору Оренбургдан Кызыл-Ордо ш-на көчүрүлгөн. 1926–29-ж. казак айыл­дарында «советтештирүү» саясаты жүргүзүлүп, өлкөдө агартуу иши өнүгө баштаган. 1929-ж. К. борбору Алма-Ата ш. болуп калган. 1936-ж. Казак АССРи Казак ССРине айланган. 1941- жылдары индустриялаштыруу мезгилинде К-да 200дөй ири ө. ж. ишканалары (а. и. Чымкент коргошун ишканасы, Балкаш жез эритүү з-ду, Караганды көмүр базасы, Түрксиб т. ж. ж. б.) курулган. 1937-ж. коллективдештирүү саясаты­нын жүргүзүлүшү м-н дыйкан чарбасынын 97,5%и колхоздорго кирген. Бирок а. ч-ндагы соц. өзгөрүүлөр дыйкандар м-н малчыларга чоң зыян алып келген. Малдын саны азайып, ачка­чылык башталып, казактардын көбү Кырг-нга, Кытайга ж. б. көчүп кетишкен. Натыйжада 1931–33-ж. К-дын калкы 1,8 млнго кыскарган. 1920–30-жылдары К-да илим тез өнүгүп, жогор­ку окуу жайлар, ил. мекемелер ачылган. 1932-ж. СССР ИАнын К-дагы базасы уюштурулуп, айрым илимдер б-ча изилдөөлөр жүргүзүлүп, улуттук илимпоздорду даярдаган. Ал база 1938-ж. СССР ИАнын филиалына айланып, К-дан көрүнүктүү окумуштуулар чыга башта­ган: геолог К. И. Сатпаев, тилчи Н. Т. Сауран­баев, укук таануучу С. В. Юшков, микробиолог И. Г. Галузо, астрофизик Г. А. Тихов, химик А. Б. Бектуров, жазуучу М. Ауэзов, музыкант А. К. Жубанов ж. б. 1945-ж. Казак ССР ИА (туңгуч президенти – К. И. Сатпаев) ачылган. Улуу Ата Мекендик согуш жылдарында К. өл­көнүн күчтүү согуштук арсеналына айланган. Мында эвакуацияланган 140тан ашык ишкана жайгаштырылып, иштей баштаган. К. коло, мо­либден, коргошун, көмүр, эт, булгаары, жүн ж. б. продукцияларды берүү б-ча союздук респ­лардын ичинен биринчи орунда турган. Улуу Ата Мекендик согушка К-дан 100 миң адам жөнөп, а. и. 512 жоокер Сов. Союз. Баатыры (төртөө эки жолу), 60 миңден ашык жоокер орден ж-а медалдар м-н сыйланган. Согуш жылдарында К-га Волга боюндагы немистер, крым татарла­ры, ингуштар, балкарлар, карачайлар, калмак­тар, чечендер (1937–38-ж. корейлер, ирандык­тар, курддар) депортацияланган. 1957-ж. чечен, ингуш, балкар, карачай ж-а калмактар реа­билитацияланып, кайра өз мекендерине кай­тууга уруксат берилген. К-дын аймагы (Семи­палатинск ядролук полигону) ядролук сыноо­лорду жүргүзүүгө ыңгайлуу болгондуктан, согуш­тан кийин Борб. К-да Байкоңур космодрому ку­рулган. 1954-ж. СССР жетекчилигинин дың жер­лерди өздөштүрүү ж-дө кабыл алган чечиминин негизинде 1956-ж. Түн. К-дагы көптөгөн дың жерлер иштетилип, дан өсүмдүктөрү көп түшүм берген, бирок кийин табигый себептерден дың жерлер түшүм бербей, 1960-жылдары жер иш­тетүү абдан начар абалга келген. 1960–62-, 1964–86-ж. К. КП БКны Д. А. Кунаев жетекте­ген. 1980-жылдары сов. коомдун терс жактары – бюрократизм, паракорчулук көбөйүп, элдин наа­разычылыгына алып келген, о. эле казактар­дын Улуу, Орто, Кичүү жүздөргө бөлүнүшү улут­тар аралык мамилени начарлаткан. 1986-ж. кайра куруу саясатынын башталышында улут­тар ортосунда тирешүүлөр күч алган. К-дын жерг. калкынын кызыкчылыктарын эске ал­бай, Д. А. Кунаевди

Чарбасы

. К. – өтмө экон. деңгээлдеги өлкөлөр­дүн тобуна кирген, чарба жүргүзүүдө рыноктук мамиленин негизинде өнүккөн өлкө. ИДПнин көлөмү 143,4 млрд доллар (2006); аны киши башына бөлүштүргөндө 9,4 доллардан туура ке­лет. Экон. өнүгүүсүнүн негизги кыймылдаткыч күчү – отун-энергетикалык ж-а минералдык сырьё ресурстары, ири ө. ж. потенциалы ж-а агр. өндүрүшү. Нефть казып алуудан ж-а аны экспорттоодон түшкөн киреше бюджеттин не­гизги булагы болуп саналат. ИДПдеги тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү 54,2%, ө. ж-ныкы 31,4%, ку­рулуштуку 7,7%, айыл, токой ж-а балык чар­баларыныкы 6,7%. Мамл. сектордогу ишкана­лардын ИДПдеги үлүшү 20%. Ө. ж-нын башкы тармагы – тоо-кен казып алуу (2006-ж. ө. ж. продукциясынын жалпы

наркынын 60%ке жакынын түзгөн, анын ⁹/ ₁₀у-

нан ашыгы нефть, газ конденсаты). Ө. ж. про­дукциясынын наркынын 37%и иштеп чыгаруу ө. ж-на, 3%и электр-энергетика, суу ж-а жылуу­лук м-н камсыз кылууга туура келет. Иштеп чыгаруу ө. ж-нын эң маанилүү тармактары: кара ж-а түстүү металлургия (продукциянын наркы­нын 39,6%и; 2006), тамак-аш ө. ж. (25,0%), машина куруу (9,7%), кокс, нефть продуктула­ры, ядролук материалдар өндүрүштөрү (9,0%). Энергияны пайдалануу структурасында 52%ти көмүр (таш ж-а күрөң көмүр), 25%ти табигый газ, 19%и нефть, 4%ти суу энергиясы түзөт. 2006-ж. 64,8 млн т нефть ж-а газ конденсаты өндүрүлгөн. Нефть негизинен респ-нын батыш бөлүгүнөн (Маңгыстоо, Атрау, Батыш К., Ак- Төбө обл.), о. эле түштүктө – Кызыл-Ордо обл­нан казылып алынат. Казылып алынган нефти­нин 90%ке жакыны экспорттолот. Экспорттолчу нефтинин ³/ ү нефть куурлары аркылуу та­шылат; анын 43%и Атрау – Новороссийск (уз. 1510 км), 27%и Атрау – Самара нефть куур­ларына туура келет. Ата-Суу (Караганды обл.) – Алашанькоу (Кытай) нефть куурунун экспорттук мааниси жогорулоодо. Экспорттук нефтинин 17%ке жакыны Атырау, Ак-Тоо де­ңиз порттору ж-а Курык бухтасындагы (Маң­гыстоо обл.) терминал аркылуу жөнөтүлөт. Нефть о. эле т. ж. транспорту аркылуу да (не­гизинен Кытайга) ташылат. Казак нефтисин негизинен – Европа өлкөлөрү алат. 2006-ж. 12 млн тга жакын нефть ылганган. Үч нефть ыл­гоочу з-ду (Атрау, Павлодар, Чымкент ш-нда) иштейт; жылына 2,5 млн т бензин, 3,7 млн т дизель майын, 3,5 млн т мазут чыгарат. Өлкө

2006-ж. 27 млрд м³ газ өндүргөн. К. табигый газ б-ча нетто-импортер, ал газга болгон муктаж­дыгынын ¼ бөлүгүн Россия, Өзбекстан ж-а Түрк­мөнстандан алат. Газдын ½и Батыш Казакстан­дан казылып алынат; табигый ж-а нефть м-н кошо алынган күйүүчү газ о. эле Атырау, Маң­гыстоо, Ак-Төбө обл-нан өндүрүлөт. Жылдык жалпы кубаттуулугу 8 млрд м³ болгон нефть ылгоочу 4 з-д иштейт; алар Жаңы-Өзөн, Тен­гиз, Жаңы-Жол, Карачаганак ш-нда жайгаш­кан. Өткөрүмдүүлүгү жылына 150 млрд м³ бол­гон магистралдык газ куурлар системасы, жер алдындагы газ сактоочу 3 жай (жалпы сы­йымдуулугу 4 млрд м³) иштейт. К-дын аймагы аркылуу Өзбекстандан, Россиядан транзиттик магистралдык газ куурлары (Орто Азия – Бор­бор ж-а Бухара – Урал) өтөт. 2007-ж. Россия­нын, К-дын ж-а Түркмөнстандын өкмөттөрү

Карачаганак газ комбинаты.

тарабынан түзүлгөн келишим б-ча Түркмөнстан­дын газы К-дын аймагы аркылуу Россияга ж-а Европа өлкөлөрүнө берилмекчи. 2006-ж. 94,3 млн т көмүр казылып алынып, 23–24 млн т экспорттолгон (негизинен Россияга). Казылып жаткан негизги кендери: Караганды, Экибастуз көмүр бассейндери, Шубаркол, Борлы (Караган­ды обл-нда), Каражыра (Чыгыш К. обл-нда) таш көмүр кендери; күрөң көмүр Павлодар обл-нда­гы Майкүбө бассейнинен казылып алынат. Жалпы казылып алынган көмүрдүн ²/ си Пав­лодар, ¹/ и Караганды обл-на туура келет. Электр станциялардын аныкталган кубаттуулугу 18,3 миң МВт (2006). 2006-ж. 71,7 млрд кВт·саат электр энергиясы өндүрүлгөн; анын 85%и ЖЭСке таандык. Ири ЖЭСтери: Экибастуз 1

Ред. Текст жок

(был (

Темир-Тоодогу металлургия комбинаты. жалда байытылат), хром (3,6 млн т; Ак-Төбө обл.), марганец (2,2 млн т; Караганды обл.) кенташтары казылып алынат. 2005-ж. 3,6 млн т чоюн, 4,6 млн т болот, 3,3 млн т кара металл прокаты, 1,5 млн т темир куймасы өндүрүлгөн. Түстүү металлургия – өлкөнүн экономикасынын маанилүү экспорттук тармагы. 2005-ж. 34 млн т жез кенташы казылып алынган, 418 миң т чак­макталган жез өндүрүлгөн. 2005-ж. 6,6 млн т коргошун-цинк кенташы казылып алынып, 135,4 миң т коргошун, 357,1 миң т цинк өндү­рүлгөн. Коргошун ж-а цинк кендеринен о. эле 20дан ашык түрдүү компоненттер, а. и. алтын, күмүш, жез, сымап, кадмий, сейрек металлдар (теллур ж. б.) бөлүп алынат. 2005-ж. 9,8 миң т алтын (өлкөнүн түндүгү м-н түштүгүндөгү алтын кендерин кошкондо), 812,1 миң т күмүш (неги­зинен полиметалл ж-а жез кенташтарын кайра иштетүүдөн) байытылып алынган. 4,8 млн т бок­сит казылып алынган (2005); Павлодар алюми­ний з-дунда глинозём өндүрүлөт. К-да титан рудасынын запасы мол (2006-ж. 25 миң т титан концентраты өндүрүлгөн). Уран рудасын казып алуу б-ча (2007-ж. 6637 т ) К. Канада ж-а Авст­ралиядан кийинки 3-орунда.
Машина куруу ө. ж. ички рынокко ылайык­ташкан. Алардын көбү чет өлкөлүк ишканалар м-н шериктеш иштейт. Машина куруунун баш­кы тармактарынын бири – нефть-газ ө. ж. үчүн жабдууларды ж-а куур транспортун чыгарууга ылайыкташкан. Заводдору: «Казнефтегазмаш» (Петропавловск), арматура (Усть-Каменогорск), металл-прокат (Атырау), айнек-була, «Каскор Машзавод» (Ак-Тоо), насос-компрессор трубасы (Жаңы-Өзөн), нефть-газ жабдуулары (Уральск, Алматы, Ак-Төбө), оор машиналарын куруу (Семипалатинск, Алматы). «Азия-Авто» з-ду (Усть-Каменогорск) «ВАЗ», «Skoda», «Chevrolet» жеңил автомобилдерин чогултат; Семипала­тинск автомобиль жыйноочу з-ду кореялык «Daewoo» ж-а россиялык «ПАЗ» автобустарын чыгарат. Астана ж-а Алматы ш-нда вагон ремонт­тоочу ж-а жыйноочу з-ддору иштейт; локомо­тив куруучу з-д курулууда (2008). «Беларусь» тракторун жыйноочу (Павлодарда), дизелдик кыймылдаткыч ж-а а. ч. машиналарын чыга­руучу, эгин жыйнагыч «Енисей» комбайнын чо­гултуучу з-ддор (Костанай) иштейт. Электр-тех. ж-а электрондук ө. ж. телевизор, кир жуугуч машина, конденсатор, аккумулятор батереясын, трансформатор, прибор куруу з-ддору – рентген­аппаратура (Ак-Төбө), көзөмөлдөп-ченөөчү при­борлор (Көкчө-Тоо) чыгарат. Курулуш техника­лары (кран, грейфер; Павлодар), подшипник (Ак-Моло обл.) даярдайт. Химия ө. ж-нан Та­раз ш-ндагы ири «Казфосфат» з-ду Кара-Тоо, Чилисай фосфорит кендерин пайдаланып, фос­фор жер семирткичин чыгарат. 2007-ж. 4,6 млн т цемент даярдалган. Жеңил ө. ж. продукциясы 1991–2005-ж. 15 эсеге кыскарган; кездеме чыга­руу (2005-ж. 35,5 млн м³) 1980-жылдарга салыш­тырмалуу 8 эсе, бут кийим 28 эсе азайган. Түш. Казакстан обл-нда пахта тазалоочу з-ддор иш­тейт. Ийрилген жип ж-а кездеме чыгаруучу баш­кы компаниялар: «Нимэкс» (негизги ишкана­сы – Усть-Каменогорск текстиль ф-касы), «Resmi» (Алматы кебез кездеме комбинаты).
Семипалатинск, Петропавловск, Тараз, Рудный ш-нда тери ж-а жүн иштетилет. Кийим тигүүчү ж-а булгаары (Алматы), бут кийим чыгаруучу (Костанай ж. б.) ишканалар иштейт.
А. ч. өндүрүшү К-дын азык-түлүккө болгон муктаждыгынын 80%ин камсыз кылат. А. ч-га жарактуу жеринин аянты 222,6 млн га, анын 11,4 млн гасы же өлкөнүн аянтынын 42%тен ашыгы пайдаланылат (2007). Айдоо жеринин аянты 24 млн га (1991-ж. 35,3 млн га болгон), чөп чабындыс ы 5 млн га , таб и гый тою т өсүмдүктүү аймагы 86 млн га чамасында (2007). Сугат жеринин аянты 2,6 млн га (2006). Жерди пайдалануу структурасында а. ч. ишканалары (мурдагы колхоз, совхоздор) басымдуу, алардын үлүшүнө а. ч-нда пайдаланылган жердин ¹/ инен ашыгы, дыйкан (фермер) чарбаларына ¹/ и туу­ра келет. Элдин жеке менчик көмөкчү чарбала­рындагы жердин аянты салыштырмалуу турук­туу, 0,3%тен азыраак же 308 миң га (2007). Агр. продукциянын ¹/ и жеке менчик көмөкчү чар­баларда өндүрүлөт. Эгин өстүрүүчүлүктүн баш­кы тармагы – дан чарбасы (айдоо аянты 18,0 млн га). 2007-ж. 20,1 млн т дан жыйналган,

Түндүк Казакстан облусунда эгин жыйноо.

аны киши башына бөлүштүргөндө 1300 кгдан ашык туура келет. Дан эгиндеринин басымдуу бөлүгү өлкөнүн түн. бөлүгүндө (Акмоло, Коста­най, Түн. К. обл-нда). Негизги дан эгини – жаз­дык буудай. Бардык жеринде арпа, өлкөнүн түш. бөлүгүндө күздүк буудай ж-а жүгөрү, чыгышын­да сулу, кара буудай, түндүгүндө ж-а чыгышында кара күрүч өстүрүлөт. Кызыл-Ордо, Алматы обл-нда күрүч эгилет. К. дан экспорттоо б-ча дүй­нөдө алдыңкы орундардын бирин ээлейт; жыл сайын түшүмдүн ¹/ и (дан ж-а анын продук­циялары) чет өлкөлөргө (¹/ и КМШ, калганы Европа, Азия өлкөлөрүнө) жөнөтүлөт. Тех. өсүм­дүктөрдөн пахта (Түш. К. обл-нда; 2007-ж. 455 миң т жыйналган), кант кызылча (Алматы, Жамбыл обл-нда; 400 миң т), күн карама (Чы­гыш Казакстан ж. б. облустарда; 280 миң т), о. эле рапс, соя, картөшкө, жашылча, бакча, мө­мө-жемиш бактары, тоют өсүмдүктөрү өстүрүлөт. 2007-ж. 5,9 млн кара мал, 1,4 млн чочко, 16,2 млн кой-эчки, 1,3 млн жылкы, 145 миң төө (не­гизинен жарым чөлдүү аймактарда) асыралат. Алтай тоолорунун этектеринде марал чарбасы, аарычылык, түштүгүндө жибекчилик өнүккөн. Тейлөө чөйрөсү – экономиканын тез өнүгүп жаткан сектору. Анын маанилүү тармактары: дүң ж-а чекене соода, социалдык чөйрөдөгү тей­лөө (билим берүү ж-а саламаттыкты сактоо ко­шо), мамл. башкаруу, кыймылсыз мүлккө бай­ланыштуу (турак жай-коммуналык жактан тейлөө кошо) тейлөө, рекреациялык жактан тейлөө. Банк-кредиттик система ж-а камсыздан­дыруу чөйрөсүн тейлөө, информ. инфраструкту­ра, телекоммуникация ж-а байланыш чөйрөлөрү өнүгүүдө.
Т. ж-нун жалпы уз. 13,7 миң км, анын 3,7 миң кмден ашыгы электрлештирилген (2006). Меридиан багытындагы негизги т. ж-дору: Орен­бург – Ташкен, Петропавловск – Караганды – Чу, Семипалатинск – Алматы; субкеңдик ба­гытында созулган магистралдары: Транссибирь (Петропавловск аркылуу), Ортоңку Сибирь (Че­лябинск – Костанай – Көкчө-Тоо – Карасук), Түш. Сибирь (Карталы – Астана – Кулунду – Барнаул), Түш. К. (Алматы – Чу – Луговой – Тараз – Чымкент – Арыс). Достук – Алашань­коу (Кытай). Кытайды Закавказье өлкөлөрү ж-а Түркия м-н (Каспийде паром аркылуу) бай­ланыштырган Трансказакстан т. ж. магистра­лы курулууда (2008). Автомобиль жолунун уз. 90,0 миң км (2004); анын жыштыгы: 1000 км² жерге 33 км жол туура келет. Куур транспорту­нун мааниси өсүүдө. Магистралдык куурлардын жалпы уз. 23,1 миң км (2006); а. и. газ кууру­нуку 11,0 миң км, нефть куурунуку 10,3 миң км, продукт куурунуку 1,1 миң км, газ конден­сатын ташуучу куурунуку 658 км. Нефтини Каспий деңизи аркылуу ташуу үчүн атайын кеме флоту түзүлгөн. Ак-Тоо – Баку (Азербайжан),

Казакстан акчасы.

Ак-Тоо – Оля (Россия) паромдук байланышы бар. Иртыш, Урал, Сыр-Дарыя аркылуу кеме каттайт. Башкы дарыя порттору: Усть-Камено­горск, Павлодар, Семипалатинск. К-да жалпы 67 аэропорт бар. Негизги эл аралык аэропортто­ру Алматы, Астана, Ак-Тоо, Ак-Төбө ш-нда жай­гашкан. Байкоңур ш-на жакын самолёттун бар­дык түрүн кабыл алууга ыңгайлуу «Юбилей­ный» аэропорту жайгашкан (Байкоңур космод­ромун тейлейт).
Сырткы соодасынын көлөмү 62,9 млрд дол­лар (2006), а. и. экспорту 38,8 млрд доллар, им­порту 24,1 млрд доллар. Экспорт наркынын 70%тен ашыгы нефтиге, кара металл прокаты­на, жезге, темир куймаларына ж-а дан эгинине (60%инефтиге)тууракелет.К.товарларын(экс­порт наркы % м-н) негизинен Германияга (12,4), Россияга (11,6), Кытайга (11,0), Италияга (10,5), Францияга (7,5), Румынияга (5,0) сатат. Маа­нилүү импорттук товарлары: машина куруу ө. ж­нын продукциялары (машина ж-а жабдуулар, автомобиль, тиричилик техникасы ж. б.), бо­лот трубалары, химикаттар, жаратылыш газы ж. б. К. бул товарларды негизинен Россиядан (36,4%), Кытайдан (19,3%), Германиядан (7,4%) сатып алат.

Маданияты

. К-дын б и л и м б е р ү ү мекеме­лерине Илим ж-а билим берүү министрлиги же­текчилик кылат. Билим берүү «Билим берүү жөнүндөгү» мыйзам (2007) м-н жөнгө салынат. К-дын билим берүү системасы мектепке чейин­ки тарбия ж-а билим берүү, баштапкы, негизги орто, толук орто (жалпы орто, тех. ж-а кесип­тик), ортодон кийинки, жогорку, ЖОЖдон ки­йинки билим берүүнү камтыйт. Мектепке че­йинки мекемелерде (ясли, бала бакча, мини-бор­борлор ж. б.) 1ден 5 жашка чейинки балдар тар­бияланат. Жалпы орто билим берүү (мектеп, гимназия, лицей, тармактык мектептер) 6 жаш­тан башталып, үч баскычтан турат: башталгыч (4 жыл), негизги орто (5–10-класс), толук орто (10–12-класс) билим берүү. Тех. ж-а кесиптик билим берүү (кесиптик лицей, орто окуу жай, коллеж ж-а жогорку тех. мектептерде) негизги ж-а толук орто мектептин базасында ишке ашат, окуу мөөнөтү – 2–3 жыл. Кесиптик орто билим деңгээлинде (коллежге) толук орто мектептин базасында кабыл алынып, бүткөндөн кийин кыскартылган программа б-ча жогорку билим­ге ээ боло алат, окуу мөөнөтү – 1–2 жыл. К-да 176 ЖОЖ (ун-т, академия, ин-т, о. эле консер­ватория, жогорку мектеп, орто окуу жайлар) бар, анда 770 миңдей студент билим алат (2007). Белгилүү окуу жайлары: Алматыдагы Абай атн. Казак улуттук пед. ун-ти (1928), С. Д. Асфендия­ров атн. Казак улуттук мед. ун-ти (1931), аль- Фараби атн. Казак улуттук ун-ти (1934), Кур­мангазы атн. Казак улуттук консерваториясы (1944), Л. Н. Гумилёв атн. Евразия улуттук ун­ти (1996), Е. А. Букетов атн. Караганды мамл. ун-ти (1938) ж. б. Башкы ил. борбору – К. улут­тук ИА (1946). 40тан ашуун ИИИни камтыйт. Ил. из-нү о. эле Курчатовдогу улуттук ядролук борбор (1992), Алматыдагы Ы. Алтынсарин атн. Билим берүү академиясы (1998) ж. б. жүргүзөт. К-да 3,7 миң китепкана ж-а 150дөй музей иш­тейт.
К-да 1,8 миңден ашык басма ж-а электрондук ММК иштейт (2007). Эң көп нускалуу гезиттер­ге: «Егемендүү Казакстан» (1919), «Казакстан правдасы» (1920), «Панорама», «Деловая неде­ля» ж. б., көп тираждуу журналдарга «Конти­нент», «Мир Евразии» ж. б. кирет. ММКнын көбү мамлекетке карайт. К-да радио уктуруулар 1923- жылдан иштейт. 21-к-дын башында борб. ж-а региондук 80ден ашык радиостанция иш алып барган. Радио уктуруулар казак, орус, немис, корей ж-а уйгур тилдеринде жүзөгө ашат. 1958- жылдан телекөрсөтүүлөр иштеп, казак ж-а орус тилдеринде жүргүзүлөт. 1996-жылдан К-да жаңы типтеги спутник байланыш станциясы курул­ган. 2006-ж. 18 телекөрсөтүү станциясы иште­ген. Негизги телерадио компаниясы – «Хабар»

Аль-Фараби атн. Казак улуттук университети. Алматы.

(1995-жылдан), о. эле «Рахат ТВ», «Казахстан» ж. б. Мамл. маалымат агенттиги – Казак маа­лымат агенттиги (КАЗИНФОРМ, 1920-ж. негиз­делген).
К-дын а д а б и я т ы казак ж-а орус тилинде өнүккөн. Казак эли байыртадан оозеки-поэзия­лык чыгармаларга бай. Алгачкы жазма чыгар­масы Кадырали-бий Жалаирдин казак ханда­рынын генеологиясы ж-дө жазган «Жылнаама­лар жыйнагы» (17-к-дын башы). Азыркы ка­зак ад-ты 19-к-да калыптана баштаган. Бул учурда элдик поэзия оозекиден жазуу түрүнө өткөн (Д. Бабатайулы). 1870-ж. казак тилинде алгачкы гезит, 1911-ж. «Айкап» журналы жа­рык көргөн. 1912-ж. Семипалатинскиде алгач­кы басмакана пайда болуп, казак тилинде ки­тептер чыккан. Жаңы казак ад-ты көптөгөн жанрларды, котормолорду жараткан Абай Ку­нанбаевдин чыг-лыгынан башталат. 20-к-дын 1-жарымында казак совет ад-тын баштоочулар: А. Байтурсынов, Ш. Кудайбердиев, М. Жума­баев, Ж. Аймаутов, С. Сейфуллин, Б. Майлин, фольклордук салтты улантуучу, акын Жамбыл Жабаев ж. б. 1920–30-ж. драматургия, проза­лык жанрлар – повесттер, романдар ж. б. өнүккөн. 1950–60-жылдарда Улуу Ата Мекен­дик согуш, 20-к-дагы тарыхый окуялар ж-дө чыгармалар (Б. Момуш уулу, «Бир түндүн та­рыхы», 1954; «Аркабызда Москва», 1959; Г. Мус­репов, «Казакстандык солдат», 1949; А. Нурпеи­сов, «Кан жана тер», 1961–70) жазылган. Совет казак ад-тынын туу чокусу М. Ауэзовдун чы­гармачылыгы болду («Абай жолу» роман-эпо­пеясы, 1–4-бөлүк, 1942–56, повесттери). С. Му­канов, А. Алимжанов, О. Сүлейменов, М. Ша­ханов, К. Мухамеджанов ж. б. акын-жазуучу­лар казак ад-тынын өнүгүшүнө зор салым ко­шушту.
К. аймагындагы бизге чейин жеткен петрог­лифтер, карапа, коло жасалгалары ж. б. нео­лит ж-а коло дооруна таандык. Каргалы кени­нен (б. з. ч. 2–б. з. 2-к.) табылган усундарга тиешелүү алтын таажы «айбанат стилинде» жасалган. Түрк, түргөш, карлук кагандыкта­рынын тушунда (8–10-к.) К. аймагында Исфи­жаб (11-к-дан Сайрам), Тараз, Отрар ш. өнүгүп,

Түркстан шаарындагы Х. А. Ясави мавзолей комп­лекси (14-к.). чептер, шаарчалар курулган. Караханиддердин мезгилинде Түш. К-да шаарлар көбөйгөн. Ис­лам дининин жайылышы м-н мечиттер, кербен сарайлар, медреселер салынган (Бабажы катын, 10–11-к., Айшабүбү, 11–12-к., Байтак, 13-к-дын 1-жарымы). Моңгол жортуулдарынан көптөгөн шаарлар кыйраган. 13-к-дын 2-жарымынан жа­ңы шаарлар (1370-ж. Ак Ордонун борбору – Сыг­нак, Тараз, Сайрам) өсө баштаган. Экономика­сы ж-а мад-ты көтөрүлүп, монументтик куру­луштар (азыр Карагандыдагы Алаша хандын комплекстүү музейинин имараты) тургузулган. 14-к-дын аягында Ясы ш-нда (азыркы Түрк-

Алматы. Мунаралуу чоң мечит.

стан ш.) Хожа Ахмед Яссавинин күмбөз комп­лекси салынган. 1920-жылдары жаңы үлгүдөгү арх-ралык курулуштар, (Кызыл-Ордо, Чымкент, Караганды, Алматы ж. б. шаарлар) пайда бол­гон. 1990-жылдары К-да учурдун талабына ылайык шаардык курулуштар жаңыланып, азыркы арх-ранын эң сонун үлгүлөрү [К-дын жаңы борбору – Астана (япон арх-у К. Ку­рокаванын генералдык планы б-ча), жаңы мо­нументтер Алматыдагы «Көз каранды эместик» (1996, арх. Ш. Валиханов), Астанадагы «Аста­на–Байтерек» (2002, долбоордун идеясы Н. На­зарбаевдики), «Элдердин достугу» (2003, скульп­тор С. Нарынов)] пайда болду. 19-к-да орус сүрөтчүлөрү В. В. Верещагин, Т. Г. Шевченко, Н. Г. Хлудовдун, о. эле Ч. Вали­хановдун казак элинин турмушун чагылдырып тарткан сүрөттөрү белгилүү болгон. Совет доо­рунда көркөм сүрөт өнөрү негизинен живопись (Х. Хожиков, С. И. Калмыков, А. Кастеев, У. Ажиев, А. Жусупов ж. б.), графика (Г. А. Брылов, И. И. Савельев ж. б.), скульптура (А. А. Исаев, Я. К. Кусич, Х. Наурзбаев ж. б.) ийгиликтүү өнүккөн.
К. муз. мад-ты казак, орус, өзбек, украин ж. б. элдердин салттарын бириктирген. Калк арасында акындардын айтыштары бөтөнчө ка­дыр-баркка ээ. Казакта лирикалык обондуу ырлар, о. эле күүлөр өзгөчө өнүккөн. Элдик ас­паптары: домбура, кобыз (кыяк), сыбызгы, до­булбас, 19-к-дын аягынан сурнай таркаган. Ка­зак оозеки муз. өнөрүнө Абай Кунанбаев, Му­хит Мералиев, Биржан Кожагулов, Курманга­зы Сагырбаев, Дина Нурпеисова ж. б. чоң са­лым кошкон. 20-к-дын 20-жылдарында казак­тын улуттук муз. мад-ты жаңыча өнүгүү жолу­на түштү. Ал өзүнүн калыптануу ж-а өсүү жо­лунда элдик музыканын салттарына, орус ж-а чет өлкөлөрдүн классикасына, муз. тажрыйба­ларга таянды. Казак музыкасын изилдөө колго алынып, биринчи жолу А. В. Затаевич казак эл ырлар жыйнагын түздү. 1934-ж. Казак эл ас­паптар мамл. оркестри, 1935-ж. Жамбул атн. К. мамл. филармониясы уюшулган. 1933-ж. Ал­матыда Уйгур муз. комедия театры, 1934-ж.

Великанов В. В. «Камбар жана Назым» балетинен кө­рүнүш. Абай атн. Казак опера ж-а балет театры.

Казак муз. театры (1937-жылдан К. опера ж-а балет театры) негизделген. 1934-ж. казактын туңгуч операсы «Кыз-Жибек», 1935-ж. «Жал­быр», 1936-ж. «Ер-Таргын» опералары (үчөө тең Е. Г. Брусиловскийдики) көрүүчүлөргө тартуу­ланган. В. В. Великановдун «Калкаман ж-а Ма­мыр» (1938), И. Надировдун «Жаз» (1940) аттуу алгачкы улуттук балеттери пайда болгон. 1939-ж. Казак ССР композиторлор союзу уюшул­ган. Согуш жылдарында жазылган А. Жубанов ж-а Л. Хамидинин «Абай» операсы, Е. Бруси­ловскийдин «Алтын талаа» 3-симфониясы м-н казак музыкасынын жаңы этабы башталган. 1944-ж. Алматыда казак консерваториясы (1963–72-ж. Курмангазы атн. Иск-во ин-ту), 1945-ж. Казак ССР ИАда иск-во таануу сектору ачылган. Согуштан кийин Е. Брусиловскийдин «Амангелди», М. Төлөбаевдин «Биржан менен Сара», К. Кожомияровдун «Назугум» опералары ж-а «Чынтемир» балети ж. б. жазылган. В. А. Ве­ликановдун «Казак симфониясы», М. Төлөбаев­дин «Казакстан» поэмасы, Г. Жубанованын «Жигер» симфониясы ж. б. белгилүү симфония­лык чыгармалар жазылган. Эл аспаптар оркест­ри үчүн жоон топ муз. чыгармалар жазылган. К. муз. мад-тында кантата-ораториялык жанр жакшы өнүккөн. Калк арасында Ш. Калдаяков, А. Еспаев, Н. Тилендиевдин ырлары зор сүй­мөнчүлүккө ээ. Казак музыкасын өнүктүрүүдө Е. Г. Брусиловский, В. В. Великанов, С. И. Ша­бельский, музыка изилдөөчү-этнограф А. В. За­таевич, Д. Д. Мацуцин, дирижёрлор Г. А. Столя­ров, В. И. Пирадов ж. б. композиторлордун тий­гизген таасири чоң. Казак музыка өнөрүнүн кө­рүнүктүү өкүлдөрү: ырчылар – Р. ж-а М. Абдул­линдер, Р. Багланова, Р. Жаманова, Е. Серке­баев, Б. Төлөгөнова, А. Днишев; пианисттер – К. Жантилеуов, Р. Омаров; дирижёрлор – Г. До­гашев, Ш. Кажыгалиев; музыка таануучулар – А. Жубанова, А. Мухамбетова ж. б. К. эгемен­дүүлүк алгандан кийин «Ак-Орда», «Мурагер», «Форманта-Кюй» ансамблдери, Курмангазы атн. «Отрар сазы» оркестрлери салттуу музыканы өнүктүрүүдө. Анын спектаклдеринде биринчи жолу К. Байсеитова, К. Жандарбеков, М. Ер­жанов ж. б. ойношкон. 1998-ж. Алматыда бийчилердин «Самрук» театр-студиясы, 2000-ж. Астанада К. Байсеи­това атн. Улуттук опера ж-а балет театры түзүл­гөн. Бий өнөрүнүн өнүгүшүнө М. Арцибашева, Д. Абиров, Б. Аюханов, М. Ф. Моисеев, З. Рай­баев, Р. Байсеитова ж. б. чоң салым кошкон. 19-к-дын ортосунда Акмолодо (азыркы Аста­на) т е ат р ышк ыб оздор у к ой гон ою ндар көрүүчүлөргө тартууланган. 1899-ж. театр има­раты салынып, П. С. Фёдоровдун «Коломтодогу жарык» пьесасы коюлган. Кызыл-Ордодо алгач­кы казак театры 1926-ж. 13-январда М. Ауэзов­дун «Енлик-Кебек» спектакли м-н ачылган. 1928-жылдан бул театр Алматыда иштеп, 1961- жылдан М. Ауэзов атн. Казак драм театры деп аталган. Учурда К-да орус, уйгур, немис, корей ж. б. театрлары, обл. борборлордо ж-а шаарлар­да казак муз.-драмалык, куурчак ж. б. театр­лар бар. 1925-ж. К-да «Казак АССРинин беш жылды­гы» (оператор Я. М. Толчан) документ фильм, 1939-ж. алгачкы көркөм фильм – «Амангел­ди» (режиссёр М. С. Левин) тартылган. Казак кино өнөрүнүн белгилүү чыгармалары: «Жам­бул» (1953), «Сүйүү жөнүндө поэма» (1954), «Чо­кон Валиханов» (1958), «Алдар көсөө» (1965), «Аркабызда Москва» (1967), «Транссибирь экс­пресси» (1978), «Кыз Жибек» (1972), «Кайрат» (1991), «Абай» (1995), «Үч бир тууган» (2000) ж. б. Кино өнөрүн өнүктүрүүдө Ш. Айманов, Э. Уразбаев, А. Нугманов, О. Абишев, М. Берко­вич, М. Сагымбаев, И. Тынышбаев ж. б. режис­сёрлордун эмгеги зор. 1984-ж. «Казакфильм» ки­ностудиясына Ш. К. Аймановдун ысмы ыйга­рылган. Казак киночулары м-н кыргыз кино­чуларынын чыг-лык кызматташтыгы ар тарап­туу. Н. Жантурин, Н. Аринбасарова ж. б. казак артисттери кыргыз фильмдерин жаратууга ка­тышкан. Казак жазуучусу М. Ауэзовдун чы­гармаларын кыргыз режиссёрлору Б. Шам­шиев, («Караш-Караш», 1968, «Кыргызфильм»), Т. Океев («Көк серек», 1973, «Казакфильм» ж. б.) экрандаштырган.

К-да элдик куудул-акындар, балбандар, ак­робаттар болгон. 20-к-дын башында балбан Х. Муңайтбасов м-н акробатчы Ш. Кошкарбаев­дин өнөрлөрү элдин купулуна толгон. 1919-ж. Верныйда (1921-жылдан Алма-Ата) А. И. Со­син жетектеген цирк коллективи өнөрлөрүн көрүүчүлөргө тартуулаган. 1970-ж. Казак цирк коллективи түзүлүп, Алматыда (1972), Караган­дыда (1983), Астанада (2005) жаңы цирктер ачылган. К-дын белгилүү цирк өнөрпоздору: Ш. Алиев, К. Кунгужинов, К. Чалабаев, гим­насттар Досбатыровдор, клоундор Е. ж-а М. Жу­магалиевдер ж. б.

Ад.: Сарынова Л. П. Балетное искусство Казахстана. А.-А., 1976; Кабдиева С. Д. Фольклорные традиции в казахском театре. А.-А., 1986; Шалабаева Б. Зарождение и становление казахского романа. А.-А., 1990 (на казах. яз.); Изобразительное искусство советского Казахстана. А.-А., 1990; Физическая география Казакстана. Алматы, 1998; Республика Казахстан: Энциклопедический справочник. Алматы, 2001; Водные ресурсы Казакстана в новом тыся­челетии. Алматы, 2001; Джумакова У. Новые аспекты изучения казахской музыки ХХ в. в контексте независимости Республики // Духовное развитие общества: музыка и наука. Алматы, 2002; Белый А., Валиханов А. Тематический обзор: наименование климата. Астана, 2005; Ландшафтное и биологическое разнообразие в Республике Казахстан. Алматы, 2005; Назарбаев Н. А. Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модер­низации. Алматы, 2005; Артыкбаев Ж. О. История Казахстана. Костанай, 2006; Национальный атлас Республики Казахстан. Т. 1. Алматы, 2006; Чигар­кин А. В. Геоэкология Казахстана (географические аспекты природополь­зования и охраны при­роды). Алматы, 2006; Досымбаева А. М. Запад­ный тюркский каганат: культурное наследие ка­захских степей. Алматы, 2 0 06 ; На ц ион а льн ы й доклад о состоянии ок­ружающей среды в Рес­п ублик е К а з ак с т ан в 2 0 06 г од у . Алм ат ы , 2007; Досымбаева А. М. Культурный комплекс тюркс ких кочевников Жетысу II в. до н. э. – V в. н. э. Алматы, 2007; Байпаков К. М. Древние г ород а К а з ах с т ан а . Алматы, 2007; Шарипо­ва Г. А. Интертекстуаль­ное пространство лите­ратуры: (диалоги русс­кой литературы XIX – начала XX вв. и казах­ской литературы XX в.). Астана, 2007.