ЖЫЛДЫЗДАР

ЖЫЛДЫЗДАР – табияты б-ча Күнгө окшош, ысык газдан турган жарык чыгаруучу асман нерселери. Алар Ааламдагы негизги объект, кө­рүнгөн асман телолорунун 90%ин түзөт. Жылдыздар биз­ден өтө алыс турат, бизге эң жакын жылдыз – Күн. Эгерде Жылдызга чейинки аралык жүздөгөн пар­сек болсо, анда алардын параллакстык жылы­шуулары байкалбайт ж-а аралык жылдыз спектр­лерин талдоо м-н аныкталат. Күн системасына эң жакын жылдыз – Центавр Проксимасы, ал бизден 1,3 пс аралыкта турат. Жылдыз массасы, өлчөмү, тыгыздыгы, жарык чыгаруусу ж-а химиялык курамы боюнча айырмаланат. Жылдыздын массасын аныктоо үчүн, алардын кыймылы изилденет. Жалпы масса борборунун айланасында кый­мылдап, алар өз ара тартылышат ж-а алардын массасы бүткүл дүйнөлүк тартылуу законунун негизинде аныкталат. Жылдыз массасы көбүнчө күн массасы (2 ·10³⁰ кг) м-н туюнтулат. Дээрлик бардык жылдыздардын массасы 0,1–100 күн массасына барабар. Жылдыздардын өлчөмү оптикалык интерферо­метрдин жардамы же теориялык эсептөө жолу м-н аныкталат. Бизге көрүнгөн жылдыздардын көбүнүн өл­чөмү жүз миңдеген же миллиондогон кмди түзөт, мисалы, Күн диаметри 1 392 000 км. Бирок диаметри 10–20 км болгон эң кичинекей (ак кидиктер) ж-а кенедей (нейтрондук) жылдыздар да болот. Күндөн көп эсе чоң жылдыздар – алп жылдыздар (Бетельгейзе, Арктур, Антарес) ж-а сейрек кезигүүчү кызыл алптар да бар. Эгер булар Күндүн ордунда бол­со, анда Марс м-н Юпитердин орбиталары да ичинде калмак. Жылдыздардын массасына караганда өлчөмү боюнча айырмачылык өтө чоң болгондук­тан, кичине жылдыздардын тыгыздыгы чоңдукунан көп. Күндүн орточо тыгыздыгы суунукунан 1,4 эсе чоң, ал эми Сириус В жылдызынын 1 см³нун масса­сы 50 кгдан чоң, ак кидиктер андан тыгыз. Бирок нейтрондук Жылдыздардын тыгыздыгы өтө чоң, башкача айтканда 1014 г/см³. Жылдыздар өлчөмүнөн да жарыктаны­шы боюнча көп айырмаланат. Күндүн жарыкта­нышы (3,8Ч1026 Вт) м-н туюнтулат. Көпчүлүк жылдыздардын жарыктанышы Күндүн жарыктанышы­нын 0,001–106 бөлүгүн түзөт. Жылдыздардын химиялык кура­мы алардын спектрлери аркылуу аныкталат. Жылдыздар Жердеги эле элементтерден турары белгилүү. Дээрлик бардык жылдыздардын массасынын 98%ин суу­тек м-н гелий түзөт, мындагы суутектин масса­сы гелийдикинен 2,7 эсе чоң. Жылдыздар физикалык касиетте­ри боюнча үч топко бөлүнөт: нормалдуу, ак кидик­тер ж-а нейтрондук жылдыздар. Нормалдуу жылдыздарга курал­сыз көз же телескоп м-н байкалган жылдыздар кирет. Алар идеалдык газдардан турат. Тыгыздыгы өтө чоң жылдыздар идеалдык газ законуна баш ийбейт ж-а ал бузулган газ деп аталат. Ушундай газдан ак кидиктер ж-а кээ бир алп жылдыздардын ядросу кура­лат. 20-к-дын ортосунан баштап жылдыздарды изилдөө үчүн спектроскоп м-н фотографиялык ыкма колдонул­ган, 20-к-дын 20-жылдарынан баштап атом фи­зикасынын ыкмасы, андан кийин ЭЭМди кол­донуу жылдыздар жүнөндүгү илимди түп-тамырынан бери өзгөрттү. Азыркы учурда кош жылдыздар, өзгөрмө жыл­дыздар, жаңы жылдыздар, өтө жаңы жылдыздар, пульсарлар, кара көңдөй, жылдыз ассоциациялары жөнүндөгү түшүнүктөр өнүгүүдө. Жылдыздарды үйрөнүүдө матема­тика, механика, асман механикасы, физика, хи­мия ж. б. илимдердин ыкмалары колдонулат.